HAMED el-CÂSİR

Suudi Arabistan’ın Necid’e bağlı Sir bölgesindeki Bürûd köyünde fakir bir çiftçi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. İlk eğitimini köyünde aldı. 1922’de Riyad’a gitti ve yanında kaldığı kişinin ölümü üzerine köyüne dönmek zorunda kaldı. Hemen ardından babası da vefat edince bakımını dedesi üstlendi. Hamed, köyde geçirdiği süre içerisinde köyün imamlığını yapan dedesinin kütüphanesinden faydalandı. 1929 yılına kadar Riyad’a birkaç defa ilim amaçlı seyahatlerde bulundu. Bu sırada hıfzını tamamladı ve Saîd b. Hamed, Sâlih b. Abdülazîz, Muhammed b. İbrâhim gibi âlimlerden dinî ilimler tahsil etti. 1929’da hac için Mekke’ye gidince Suud İslâm Enstitüsü’ne girerek İslâm Hukuku Bölümü’nden mezun oldu. Muhammed Abdürrezzâk Hamza, Muhammed Reşîd Rızâ gibi âlimlerden ve enstitünün müdürü Muhammed Behcet el-Baytâr’dan ders aldı. 1934-1938 yıllarında Yenbu‘da müderris olarak görev yaptı. 1938’de Zabâ kadılığına tayin edildi. Farklı kurumlarda hocalık ve idarecilik yaptı. 1939 yılında Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne kaydoldu. Ancak II. Dünya Savaşı’nın başlaması yüzünden öğrenimini tamamlayamadı ve ertesi yıl memleketine döndü. Riyad’da İlâhiyat ve Arap Dili fakültelerinde dekanlık, Melik Suud Üniversitesi’nde misafir öğretim üyeliği görevlerinde bulundu (1941).

Hamed el-Câsir basın ve yayın alanıyla da yakından ilgilendi. 1952’de Riyad’ın ilk gazetesi olarak yayın hayatına başlayan ve 1962 yılına kadar düzenli biçimde çıkan Yemâme’yi çıkardı, 1955’te Necid’de ilk basımevini tesis etti. Neşir, araştırma ve tercüme faaliyetlerini yürütmek için Dârü’l-Yemâme li’l-bahs ve’t-terceme ve’n-neşr adlı merkezi kurdu (1966); 1976’da Riyâḍ gazetesinin genel yayın yönetmeni oldu. Ayrıca Arap yarımadasındaki coğrafya, tarih ve edebiyat araştırmalarına yer veren Mecelletü’l-ʿArab dergisini çıkardı, vefatına kadar derginin editörlüğünü üstlendi. Bu dergi öğrencileri tarafından halen yayımlanmaktadır.

Coğrafya, tarih ve ensâb gibi ilim dallarında uzman kabul edilen Hamed, Mecmau’l-ilmî bi-Dımaşk (1950), el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī (1955), Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye bi’l-Kāhire (1958), Amman İslâm Medeniyeti Kraliyet Araştırma Merkezi gibi kuruluşlarda ve Ortadoğu’daki pek çok ilmî merkezde görev aldı. İlme katkıları dolayısıyla yerel ve uluslararası kuruluşlar tarafından pek çok ödüle lâyık görüldü. Bu yönüyle Arap yarımadasının edibi, düşünürü, tarihçisi, coğrafyacısı, muhakkiki, nâşiri gibi pek çok unvanı hak etti. Devrin önemli düşünürleri arasında kabul edilen Abbas Mahmûd el-Akkād ile Ahmed Hasan ez-Zeyyât ve Tâhâ Hüseyin gibi düşünürlerin iltifatına da mazhar oldu. Hamed el-Câsir, 14 Eylül 2000 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri’nde tedavi gördüğü sırada vefat etti. Adı, Suudi Arabistan ve Ürdün’de pek çok caddeye ve birçok üniversitedeki merkezlere verilmiş, ayrıca Hamed el-Câsir Kültür Merkezi kurulmuştur. Evli ve altı çocuk babası olan Hamed’in kendi yazdığı veya editörlüğünü yaptığı kitapların toplam sayısının 127 olduğu ifade edilmektedir (IRCICA Newsletter, sy. 54 [İstanbul 2001], s. 13).

Hamed el-Câsir, Suudi Arabistan’da eğitim alanında gerçekleştirilen ıslah hareketinin arkasındaki etkili güç olmuştur. İslâm yazılı kültür mirasını koruma ve araştırmayı amaç edinen al-Furqan Islamic Heritage Foundation (Cidde-London) adlı kuruluşun bünyesinde gerçekleştirilen, Semhûdî’nin Vefâʾü’l-vefâ bi-aḫbâri dâri’l-Muṣṭafâ adlı eserinin tahkikinde Câsir’in yönlendirme ve tavsiyelerinden faydalanılmıştır. Aynı kuruluşun projelerinden biri olan Mekke ve Medine ansiklopedisinin oluşturulmasında da önemli rol oynamış, 1983’te edebiyat, 1996’da Kral Faysal ödülüne lâyık görülmüştür. Kısa bir dönem şiirle de ilgilenen Hamed’in ilmî faaliyetlerinde çeşitli eserlerin tahkiki ve Arap yarımadasındaki coğrafî yerlerin tesbitiyle ilgili çalışmalar önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle farklı ülkelere yapmış olduğu seyahatlerde yazma eserler konusunda çok önemli bilgiler elde etmiş, bu konuda XX. yüzyılın en dikkate değer âlimlerinden biri olmuştur.

Eserleri. Telif. 1. Medînetü’r-Riyâḍ: ʿAbre aṭvâri’t-târîḫ (Riyad 1966, 2001). Hacrülyemâme şehrinin yerine kurulmuş olan Riyad’ın tarihinin ayrıntılı biçimde anlatıldığı ilk eserdir. Kitabın telifi sırasında daha önce kullanılmamış yazma eserlerden faydalanılması esere ayrı bir önem kazandırmaktadır.

2. Bilâdü Yenbuʿ: Lemeḥât târîḫiyye coġrâfiyye ve intibâʿât ḫaṣṣa (Riyad 1967, 1408/1987).

3. Fî Şimâli ġarbi’l-Cezîre: Nuṣûṣ, müşâhedât, intibâʿât (Riyad 1970). Hayber, Teymâ, Cevf, Dûmetülcendel, Hâit (Fedek), Vâdissirhân (Karâkır) bölgelerinin tarihine ve coğrafyasına dairdir.

4. Raḥalâtü Ḥamed el-Câsir li’l-baḥs̱ ʿani’t-türâs̱ (Riyad 1980). Müellifin Fas, Tunus ve Cezayir’e yaptığı seyahatler esnasında gördüğü tarihî mekânlarla ziyaret ettiği kütüphanelerdeki yazma nüshalara ilişkin bilgi içerir.

5. Muʿcemü ḳabâʾili’l-memleketi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye (I-II, Riyad 1400/1980).

6. Maʿa’ş-şuʿarâʾ (Riyad 1980). Arap yarımadasındaki önemli şairler ve neşredilmiş divanlarının eleştirisiyle ilgili bir çalışmadır.

7. Cemheretü ensâbi’l-üseri’l-müteḥaḍḍıra fî Necd (I-II, Riyad 1981). XX. yüzyıldan önce Necid bölgesinde yerleşik düzene geçen kabilelerin nesebinin, aile ve kabile isimlerinin alfabetik sırayla kaydedildiği bir eserdir.

8. el-Muʿcemü’l-coġrâfî li’l-bilâdi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye (I-IV, Kahire 1397-1406/1977-1986 ⟶ Riyad 2000). Suudi Arabistan’daki şehir ve köy isimlerine ait önemli bir çalışmadır. Eserde ayrıca Suudi Arabistan’ın idarî yapılanmasıyla ilgili bir mukaddime yer almaktadır.

Diğer bazı eserleri: Fî Serâti Ġāmid ve Zehrân: Nuṣûṣ, müşâhedât, intibâʿât (Riyad 1966, 1971, 1977); Ebû ʿAlî el-Hecerî ve ebḥâs̱uhû fî taḥdîdi’l-mevâḍıʿ (Riyad 1968); Resâʾil fî târîḫi’l-Medîne (Riyad 1972); Kütübü’l-menâzil min revâfidi’d-dirâsat ʿan coġrâfiyyeti Cezîreti’l-ʿArab (Riyad 1399/1978); Eşherü raḥalâti’l-ḥac (Riyad 1402/1982); Bâhile, el-ḳabîletü’l-müfterâ ʿaleyhâ (Riyad 1990); Muʿcemü esmâʾi ḫayli’l-ʿArab ve fürsânihâ (I-II, Riyad 1994); Uṣûlü’l-ḫayli’l-ʿArabiyyeti’l-ḥadîs̱e (I-II, Riyad 1994); İbn ʿArabî: Muvaṭṭidü’l-ḥükmi’l-Ümevî fî Necd: Lemeḥât min târîḫ (Necd) fî ʿahdi‘d-devleti’l-Ümeviyye (Riyad 1994); Raḥḥâle Ġarbiyyûn fî bilâdinâ (Riyad 1996); Fi’l-Vaṭani’l-ʿArabî (Riyad 1999); İtlâle ʿale’l-ʿâlemi’l-fesîḥ beyne’ş-şarḳ ve’l-ġarb (Riyad 1999); Belde (el-Bürûd): Mevḳiʿan, târîḫiyyen ve sükkânen (Riyad 2000); et-Taṣḥîf fî esmâʾi’l-mevâḍıʿi’l-vâride fi’l-aḫbâr ve’l-eşʿâr (Ebûzabî 1423/2002). Hamed el-Câsir’in çeşitli dergilerde çok sayıda makalesi yayımlanmıştır.

Neşir: Nehrevâlî, Ġazavâtü’l-Cerâkise ve’l-Etrâk fî cenûbi’l-Cezîre: el-Berḳu’l-Yemânî fi’l-fetḥi’l-ʿOs̱mânî (Riyad 1387/1967); Hasan b. Abdullah el-İsfahânî, Bilâdü’l-ʿArab (Sâlih Ahmed el-Alî ile birlikte, Riyad 1968); Ebû İshak el-Harbî, el-Menâsik ve emâkinü ṭuruḳi’l-ḥac ve meʿâlimü’l-Cezîre (Riyad 1969, 1981); Fîrûzâbâdî, el-Meġānimü’l-muṭâbe fî meʿâlimi Tâbe (kitabın sadece coğrafî adlarla ilgili beşinci bölümünün neşri, Riyad 1389/1969); Semhûdî, Ḫulâṣatü’l-Vefâʾ bi-aḫbâri dâri’l-Muṣṭafâ (Medine 1392/1972); el-Vefâʾ bimâ yecibü li-ḥażreti’l-Muṣṭafâ (Zirvetü’l-Vefâʾ; Resâʾilü’l-Medîne içinde, Riyad 1392/1972, s. 95-179); İbn Habîb el-Halebî, Delîlü’l-müctâz bi-arżi’l-Ḥicâz (Riḥletü’ş-Şeyḫ Ḥabîb), (Mecelletü’l-ʿArab, V-VI, Riyad 1977); Vezîr el-Mağribî, Edebü’l-ḫavâṣ (Riyad 1400/1980); el-Înâs fî (bi-) ʿilmi’l-ensâb (Riyad 1400/1980); Hâzimî, Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ftereḳa müsemmâhu min esmâʾi’l-emâkin (Mecelletü’l-ʿArab, XV, Riyad 1980); Abdülkādir b. Muhammed el-Cezîrî, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munaẓẓama fî aḫbâri’l-ḥac ve ṭarîḳı Mekkete’l-Muʿaẓẓama (Riyad 1983); Naẓarât fî kitâbi Tâci’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs (I-II, Riyad 1987; Murtazâ ez-Zebîdî’nin Tâcü’l-ʿarûs’undaki bölge ve yer isimleriyle ilgili hataların tashihine dair bir çalışmadır); Hemdânî, Kitâbü’l-Cevhereteyni’l-ʿatîḳateyni’l-mâʾiʿateyn mine’ṣ-ṣafrâʾ ve’l-beyżâʾ (Riyad 1408/1987); Ebû Ali Hârûn b. Zekeriyyâ el-Hecerî, et-Taʿlîḳāt ve’n-nevâdir (I-IV, Riyad 1992-1993); Tâhir Ali Cevâd, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyye fi’l-memleketi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye (I-IV, 1997); Zübeyr b. Bekkâr, Cemheretü nesebi Ḳureyş ve aḫbâruhâ (Riyad 1419/1999); Ebü’l-Feth Nasr b. Abdurrahman el-İskenderî, Kitâbü’l-Emkine ve’l-miyâh ve’l-cibâl ve’l-âs̱âr ve naḥvihâ (Riyad 1425/2004).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 524-526 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.