ZEYYÂT, Habîb

5 Aralık 1871’de Şam’da doğdu. Rum Katolik cemaatine mensup köklü ailesi kilise hizmetinde önemli rol oynamaktaydı. Öğrenimini Şam’da tamamladı. Tarihe olan merakından dolayı eğitimi esnasında Şam Zâhiriyye Kütüphanesi’ndeki yazmalar üzerinde çalışarak kendini bu alanda geliştirdi. Bir müddet Şam’da Osmanlı Bankası’nda çalıştı. Ardından istifa ederek İskenderiye’ye yerleşti ve kardeşiyle birlikte ticarete başladı. I. Dünya Savaşı esnasında bir süre İspanya’da yaşadı. Geçimini temin edecek bir gelire sahip olduktan sonra ticareti bırakıp kendini ilmî çalışmalara verdi. Özellikle tarih alanında inceleme ve araştırmalar yaptı. Suriye’de Zâhiriyye, Sîdnâyâ, Ma‘lûle ve Yebrûd ile Avrupa’da Paris, Londra, Berlin, Viyana, Escurial, Vatikan gibi nâdir el yazmalarının bulunduğu kütüphanelerde incelemelerde bulundu. Bu sırada pek çok el yazması ve basılı kitap toplayarak kendi kütüphanesini oluşturdu. Fransız bir hanımla evlenip Nice şehrine yerleşti ve araştırmalarına burada devam etti. II. Dünya Savaşı’nın ardından malî durumu bozulunca Şam’a döndü. Burada vaktinin büyük kısmını Zâhiriyye ve Fransız Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü kütüphanelerinde inceleme yapmakla geçirdi. 14 Ocak 1954 tarihinde Nice’te öldü.

Çalışmalarını daha çok mensup olduğu Doğu hıristiyanlarının tarihi ve kültürü üzerine yoğunlaştıran Zeyyât müslüman tarihçilerin kaleme aldığı ilk elden kaynakları kullanmış, bu sebeple Doğu hıristiyanlarıyla ilgili çok önemli eserler ortaya koymuştur. İslâm fetihleriyle Memlükler’in yıkılışına kadar olan zaman diliminde ve özellikle Abbâsîler döneminde Doğu hıristiyanlarının tarihini incelemiştir. Araştırmalarında müslüman edip, tarihçi ve şairlerin hıristiyanlarla ilgili rivayetlerini eserlerinde temel kabul etmiş, Doğu hıristiyanlarının tarihi ve kültürüyle alâkalı pek çok karanlık noktayı aydınlatmış, eserleri şarkiyatçılar tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Makaleleri genelde el-Meşriḳ dergisinde yayımlanmış, bazı makaleleri el-Meserre (Harîsa) ve el-Kitâb (Kahire) adlı dergilerde neşredilmiştir. Bu arada telif eserlerinin yanı sıra pek çok tahkik yapmıştır.

Eserleri. 1. Ḫazâʾinü’l-kütüb fî Dımaşḳ ve ḍavâḥîhâ (I-IV, Kahire 1902; Dımaşk 1982). Müellif Şam ve çevresindeki Sîdnâyâ, Ma‘lûle ve Yebrûd’daki kütüphaneleri incelediği bu eserine Zâhiriyye Kütüphanesi’nde mevcut kitapların bir listesini de eklemiştir.

2. Ḫabâya’z-zevâyâ min târîḫi Sîdnâyâ (Harîsa 1351/1932; Trablus 1982). Zeyyât, Vatikan’daki çalışmaları esnasında kaleme aldığı bu eserinde, Kudüs’ü ziyaret eden hıristiyan hacıların önemli uğrak yerlerinden olan ve kutsal kabul edilen tarihî kiliselerle manastırların yer aldığı Şam’ın kuzeyindeki Sîdnâyâ şehrinin tarihini incelemiştir.

3. eṣ-Ṣalîb fi’l-İslâm (Harîsa 1357/1938; Cunye 2005). Hıristiyanlık’ta haçın ortaya çıkışı ve tarihi üzerine yapılmış önemli bir çalışmadır.

4. el-Ḫızânetü’ş-şarḳıyye, ebḥâs̱ ve emâlî fî târîḫi’ş-Şarḳ ve âdâbihî (I-IV, Beyrut 1355-1368/1936-1948; Trablus 1999). Eserde müellifin el-Meşriḳ dergisinde çıkan makaleleri bir araya getirilmiştir. Bu makalelerden bazıları şunlardır: “eṣ-Ṣayrâfe fi’l-İslâm ve iflâsuhüm min ilḥâḥi’n-nâsi fî aḫẕi emvâlihim” (XXXV/4 [1935], s. 491-496); “Fennü’ṭ-ṭabḫ ve ıṣlâḥi’ṭ-ṭaʿâm fi’l-İslâm” (XLI/1 [1947], s. 1-26); “el-Cevâlî ev cizyetü rüʾûsi’n-naṣârâ fi’l-İslâm” (XLI/2 [1947], s. 145-156); “Ḥaṣâʾiṣu Baʿlebek ḳadîmen fi’ṣ-ṣınâʿa ve’z-zirâʿa” (XLI/2 [1947], s. 157-170); “el-Varâḳa ve’l-verrâḳūn fi’l-İslâm” (XLI/3 [1947], s. 305-350); “el-Esmâʾ ve’l-künâ ve’l-elḳābü’n-naṣrâniyye fi’l-İslâm” (XLII/1 [1948], s. 1-21); “et-Teşeyyuʿ li-Muʿâviye fî ʿahdi’l-ʿAbbâsiyyîn” (XLII/1 [1948], s. 28-38); “Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs li-Ebi’l-Ḥasan en-Nübâhî neşerehû Levi-Provençal” (XLII/3 [1948], s. 461-474); “Raḳṣu’l-ḳuḍât ve’l-vüzerâʾ ve’l-ümerâʾ ve lehvühüm fî mecâlisihim ve ḫalvetihim” (XLIII/3 [1949], s. 503-511); “Muʿcemü’l-merâkib ve’s-süfün fi’l-İslâm” (XLIII/3 [1949], s. 321-364); “Ṣuḥufü’l-kitâbe ve ṣınâʿatü’l-varaḳ fi’l-İslâm” (XLVIII/1 [1954], s. 1-30; XLVIII/3 [1954], s. 458-498; XLVIII/4 [1954], s. 625-653); “el-Merʾetü’l-ġulâmiyye fi’l-İslâm” (L/2 [1956], s. 153-192); “el-Liḥâ fi’l-İslâm” (L/6 [1956], s. 722-738; LII/6 [1958], s. 678-695; LIII/4-5 [1959], s. 551-556); “Luġatü’l-ḥaḍâre fi’l-İslâm” (LXIII/4-5 [1969], s. 423-542).

5. ed-Diyârâtü’n-Naṣrâniyye fi’l-İslâm (Dımaşk 1357/1938; Beyrut 1999). Eserin ilk bölümünde genel olarak manastırlar, ikinci bölümde de Şam ve çevresindeki manastırlar anlatılır.

6. er-Rûm el-Melkiyyûn fi’l-İslâm (Harîsa 1373/1953). Melkâiyye mezhebinin ortaya çıkışı ve tarihiyle ilgilidir.

7. el-Varâḳa ve ṣınâʿatü’l-kitâbe ve muʿcemü’s-süfün (haz. Gāde Yûsuf Hûrî, Beyrut 1992). Müellifin yine el-Meşriḳ dergisinde çıkan, kâğıt ve kitap üretimiyle istinsahı ve malzemelerine dair iki makalesiyle gemi isimleri ve çeşitlerine dair bir makalesinden oluşur.

8. Simâtü Ehli’l-kitâb fi’l-muṣannefâti’l-ʿArabiyye (Beyrut 1992). İslâm dünyasında yaşayan hıristiyan ve yahudilerin giysileri, takıları, resim ve ikonaları, künye ve lakapları, ibadethâneleri, fırkaları ile ödedikleri vergilerin ele alındığı bu eser de önce el-Meşriḳ dergisinde yayımlanmıştır (XLIII [1949], s. 225-247).

9. el-Merʾe fi’l-Câhiliyye (Kahire 1317/1898).

10. el-Cemâl fî Dımaşḳ ve şühûdühû ʿinde’l-Ġarbiyyîn (Beyrut 1370/1950).

Zeyyât’ın el-Meşriḳ dergisinde tanıtıp bazı parçalarını neşrettiği eski metinler arasında Şemseddin İbn Tolun’un Ḍarbü’l-hûṭa ʿalâ cemîʿi’l-Ġūta, İzzeddin İbn Şeddâd’ın ed-Dürrü’l-münteḫab, İbnü’l-Adîm’in Teẕkire, İbnü’l-Mibred’in Kitâbü’l-Ḥisbe, Nüzhetü’r-rifâḳ, Ebû Ali et-Tenûhî’nin Nişvârü’l-muḥâḍara, Makrîzî’nin el-Muḳaffâ adlı eseriyle Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî’nin Târîḫu ḥavâdis̱i’z-zamân ve enbâʾih ve vefeyâti’l-ekâbir ve’l-aʿyân min ebnâʾih adlı bugüne kısmen ulaşan eserinin Paris Bibliothèque Nationale’deki nüshası bulunmaktadır. Müellif, Saîd b. Bıtrîḳ’ın et-Târîḫu’l-mecmûʿunu L. Şeyho ve B. Carra de Vaux ile birlikte neşretmiştir (Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, I-II, Paris 1906-1909; Beyrut 1906-1909).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 386-387 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.