TRAVNİK

Bosna’nın orta kesimlerinde Saraybosna’nın 90 km. kuzeybatısında deniz seviyesinden 504 m. kadar yüksekte yer alır. Derin vadisinde kuzeydeki Vlašić ile (1943 m.) güneydeki Vilenica (1235 m.) dağlarının arasında uzanan küçük bir akarsu olan Lašva ırmağı şehri ikiye böler. Travnik’in 12 km. güneyinde endüstri bölgesi Yeni Travnik (Novi Travnik) bulunmaktadır. Travnik Osmanlı döneminde XVI. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Zamanla hızlı şekilde büyüyerek ülkenin taşra merkezlerinin en büyüklerinden biri haline gelmiştir. 1699-1851 yılları arasında Bosna vezirlerinin ikamet ettiği yer olup bu dönemde pek çok cami, okul, hamam, tekke ve diğer binalarla donatılmıştır. Osmanlı döneminde Travnik’in ana nüfusunu müslümanlar teşkil etmiştir. Şehir çevredeki dağlardan görüldüğü üzere, Osmanlı geçmişinin bir görüntüsünü sunar.

Travnik’in bulunduğu yer tarih öncesinden itibaren yerleşime açık olmuştur. Pek çok arkeolojik bulgunun, paranın, seramiğin ve yapı kalıntılarının ortaya koyduğu gibi burada Roma dönemine kadar inen bir yerleşme yeri mevcuttu. VI ve VII. yüzyıllardaki Slav işgalleri esnasında bu yöre tamamen ıssızlaştı. Yeniden iskânın oluştuğuna dair izler XIII. yüzyıldan itibaren görülür. 1244’te Laşva bölgesi (Župa) Macar Kralı II. Bela’nın hâkimiyetindeydi. Laşva’dan 1371 ve 1380 yıllarında da söz edilir. Bölge Ortaçağ’daki Bosna Devleti’nin merkezine bağlıydı. Travnik adı ilk defa 1463’te Fâtih Sultan Mehmed’in Bosna seferiyle ilgili olarak zikredilir. O zamanlar Travnik nehrin yukarısında bulunan, ulaşılması güç kayalık tepenin üzerinde küçük bir kaleydi. Halk geleneğinde kalenin Kral II. Tvrtko tarafından (1404-1409, 1421-1443) yaptırıldığı söylense de güvenli kaynaklar bunun yanlış olduğunu belirtir. Büyük bir ihtimalle kale 1430’lardaki savaşlardan kalmadır.

Osmanlı döneminin başlarında Travnik 1 hektardan daha az bir alanı kaplayan tepedeki kaleyle temsil ediliyordu. Önce kalede herhangi bir askerî birlik yoktu. 1480’de Saraybosna’ya karşı Vuk Grgurević’in yıkıcı Macar saldırısı neticesinde Travnik Kalesi’ne bir garnizon yerleştirildi ve II. Bayezid bir cami yaptırdı. Kalenin aşağısında suru olmayan açık bir yerleşim alanı ortaya çıktı. Bu yerleşim birimine ilk defa 890 (1485) tarihli Bosna İcmal Defteri’nde rastlanır. Burası Bosna sancak beyinin hassının parçası idi ve defterde “nefs-i Pazar-ı Travnik tâbii-Laşva” şeklinde zikredilmişti. On bir müslüman ve otuz altı hıristiyan hânesiyle birlikte kırk yedi hâne (% 25’i müslüman 200 civarında sivil nüfus) mevcuttu (BA, TD, nr. 16, s. 18). 1485-1516 yılları arasında geçen otuz bir yıl içerisinde tehlikeli sınır boyunda bulunması ve 72 km. uzaklıktaki Yayça (Jajce) şehri yakınında bir yerleşim yeri olması sebebiyle Travnik nisbeten yavaş büyüdü. 922 (1516) tarihli Bosna İcmal Defteri’nde, yirmi sekizi müslüman ve kırk beşi hıristiyan toplam yetmiş üç hânesi bulunan (% 38’i müslüman 350 civarında nüfus) “nefs-i varoş-i Travnik” diye geçer (BA, TD, nr. 56, s. 35). Ayrıca muhtemelen kalede otuz-kırk kadar asker mevcuttu.

1528’de Macaristan’ın önemli askerî istihkâmları Jajce, Banyaluka ve bölgesi, Gazi Hüsrev Paşa ile Yahya Paşazâde Mehmed Bey kumandasındaki Osmanlı ordusu tarafından ele geçirildi. Böylece sınır hattı 160 kilometreden daha fazla kuzeye doğru çekildi. Macar tehdidinin ortadan kaldırılmasıyla Travnik’in gelişme süreci de başladı. 1516-1562 yıllarında kasaba beş kat büyüdü; üçte ikisi hıristiyan olan küçük bir beldeden tamamıyla gelişmiş müslüman bir kasabaya dönüştü. Otuz dört hânelik iki hıristiyan mahallesine karşılık altı mahallede yaşayan 357 müslüman hânesine, bir cuma camiine (1549’da Dizdar Hasan tarafından yapılmıştır) ve beş mescide sahip bir yerdi (BA, TD, nr. 1071, s. 194-201). Şehrin toplam 391 hânelik (yaklaşık 2000 kişi) nüfusu vardı (% 91’i müslüman, bunların % 9’u yeni müslüman olmuştu). Bu da İslâmlaşma’nın büyük oranda bir nesil öncesine indiğine, güçlü Macar Krallığı’nın yıkılması (1526) ve Osmanlılar’ın Jajce’yi almasının da bunda etkisi bulunduğuna işaret eder. Nüfusun büyük çoğunluğu küçük el sanatlarıyla (dokumacı, terzi, ayakkabıcı, tabakçı, saraç, ibrikçi, nalbant ve demirci) meşguldü. 1562-1604 arasında geçen kırk iki yıl boyunca Travnik hemen hemen iki kat büyüdü. Üç yeni mahalle ortaya çıktı. Ayrıca dört cami (Sultan Bayezid, Hasan Dizdar, Osman Bey, Hacı Câfer), beş mescid ve % 95 nisbetinde eskisinden daha kalabalık bir müslüman nüfusu mevcuttu. 663 müslüman ve otuz sekiz hıristiyan hânesi olmak üzere toplam hâne sayısı 701’e (yaklaşık 3500 kişi) yükseldi. Bu haliyle Bosna’nın en büyük ikinci şehri konumuna geldi.

XVII. yüzyılda şehrin büyümesi durdu. 1626’da bir Venedik casusunun raporuna göre Travnik’te 600 ev ve kaleyi koruyan elli asker bulunmaktaydı. 1655’te Piskopos Marović 700 evin varlığından söz eder. 1660’ta Travnik’i ziyaret eden Evliya Çelebi burayı “cennet bahçeleri kadar güzel bir yer” diye tanımlar. Mahalle sayısını on bir olarak doğru şekilde verir, cami ve mescid sayısını da yine doğru bir şekilde on yedi diye belirtir. Şehirdeki ev sayısını 2000 göstermesi abartılıdır. Travnik daha önce ileri sürüldüğü gibi, 1638’de değil, Prens Eugène kumandasındaki Habsburg ordularının Saraybosna’yı yıkmasından hemen sonra 1699 yılında Bosna valilerinin ikamet merkezi oldu ve iki kısa kesintiyle birlikte bu özelliğini 1851’e kadar korudu. Bu durum şehrin daha da büyümesini sağladı. Valilerin adamlarının ve devlet görevlilerinin gelmesinin yanında gelişen el sanatları ve ticaret şehrin dört misli büyümesine yol açtı.

1117’de (1705-1706) Elçi Hacı İbrâhim Paşa zengin kütüphanesi olan bir medrese, bir Halvetiyye tekkesi ve bir mektep inşa etti. 1751-1756 ve 1757-1760 yılları arasında Bosna valisi olan Mehmed Paşa Kukavica 1171’de (1757-58) bir cami, medrese, hamam ve bedesten yaptırdı (Mujezinović, Islamska Epigrafika, II, 352-354). Vezîriâzam Muhsinzâde Mehmed Paşa iki dönem valilik yaptığı Travnik’te bir cami, medrese ve mektep inşa ettirdi. Vezir Süleyman Paşa, Skopljak’ta 1815-1816’da alt katında bir bedestenin yer aldığı Travnik’in en büyük, en zengin süslemeli camisini yaptırdı. Diğer paşalar da bu yapılara türbeler, iki saat kulesi, köprüler ve pek çok çeşme ekledi.

XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Fransa Cumhuriyeti ile (1806-1814) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu (1808-1820) Travnik’te konsolosluk açtı. 1809’da Avusturyalı J. P. Mitesser’in raporu Travnik’i on camisi, 3000 civarında evi ve 12.000 kişilik nüfusu bulunan, on iki mahalleye bölünmüş bir şehir olarak tasvir eder. 1827’de korkunç bir yangın başta mahkeme ve bütün arşiv olmak üzere şehrin önemli bir kısmını tahrip etti. 1903’te çıkan yangından sonra Travnik’teki Vezir Divan Arşivi ve Defterhânesi’nde bulunan evrak Ömer Paşa Latas’ın emriyle İstanbul’a nakledildi (a.g.e., II, 326).

1828’de Thielen, Travnik’i aynı adlı bir sancağın merkezi şeklinde zikreder. Thielen’e göre Travnik, Laşva nehri kıyısında açık bir şehir olup Kostajnica’dan Banyaluka yoluyla Selânik’e giden önemli bir yol üzerindedir. Bir kale tarafından korunmakta, 2500 evi ve 8000 nüfusu bulunmaktadır. 1846’da Dalmaçya hükümeti sekreteri Richard Erko’ya göre Travnik evleri ahşaptan yapılmış, sacla kaplanmış çatılı evler olup çoğu Türk, birkaç hıristiyan ve az sayıda Çingene’den meydana gelen 9000 civarında nüfusa sahiptir. Şehrin civarında 3000 Katolik yaşamaktadır. 1851’de Bosnalı bir Hırvat olan Frano Jukić, Travnik’in 1500’ü müslüman ve 450’si hıristiyan hânesiyle toplam 12.000 nüfusu ve on altı camisi bulunduğunu yazar.

1851’de valilerin Saraybosna’ya geri dönmesiyle birlikte Travnik gerilemeye başladı. 1879’da Avusturya-Macaristan işgalinin hemen sonrasındaki bir sayıma göre 3482 müslüman, 1455 Katolik, 576 Ortodoks (Sırp) ve 374 yahudi nüfusla birlikte % 59’u müslüman olan toplam 5887 kişi mevcuttu. Avusturya-Macaristan döneminde (1878-1918) Travnik’te önemli değişimler meydana geldi. Şehirde mevcut her iki hıristiyan cemaati kendileri için büyük kiliseler ve okullar inşa etti. Bunların dışında rüşdiyelerde bütün gruplar için Türkçe eğitim sağlandı. Katolikler, Travnik’in hemen dışında Katolik nüfusun dinî ve kültürel yaşamında büyük rol oynayacak olan bir Fransisken manastırı yaptırdılar. 1903’teki büyük yangın yüzünden dükkânların ve ahşap evlerin yer aldığı şehir merkezindeki tarihî binaların çoğu yandı. Şehir Orta Avrupa inşa geleneğinin mahallî bir versiyonuna göre tekrar ihya edildi. Yıkılan ya da zarar gören bazı İslâmî binalar Fâtımî, Memlük ve Kuzey Afrika mimarisi tarzında yeniden yapıldı.

XVI. yüzyılın başında ahşap ve kerpiçten inşa edilen, çatı kaplaması olarak padavranın kullanıldığı kalenin hemen altındaki Varoş Camii, Ziba Hatun Arnautović (Kopčić) tarafından 1906’da yeniden yaptırıldı. Arap stilinde inşa edilen bu caminin projesi M. Milošević tarafından hazırlandı ve 12.000 kruna sarfedildi (a.g.e., II, 404-405). Büyük ve tarihî bir eser olan Feyziye Medresesi (Elçi İbrâhim Pasa Medresesi) 1894-1895’te tamamlandı. Burası Elçi İbrâhim Paşa tarafından yaptırılan ancak daha sonra yıkılmış olan cami, tekke ve medresenin yerinde yükseldi. Üzerinde yer alan kitâbesi Travnikli hattat Fevzi Efendija Ðulić tarafından yazılmış olup Balkanlar’ın en güzel kitâbe örneklerinden biridir (a.g.e., II, 368-372). Avusturya-Macaristan döneminde Travnik’in müslüman nüfusu azalma eğilimi gösterdi. 1879’da % 59 iken 1910’da bu oran % 41’e düştü. Katolik nüfus % 25’ten % 41’e yükseldi. Ortodoks ve yahudiler de hızlı olmayan bir büyüme seyri izledi. 1913’te Travnik’te 6600 kişi yaşıyordu.

I ve II. Dünya savaşları arasında Krallık Yugoslavyası kontrolündeki Sırbistan’ın bir parçası halindeki Travnik herhangi bir gelişme göstermedi. Bununla beraber Tito yönetiminde yeni ağır sanayi yakınındaki sanayi şehri Yeni Travnik’te kuruldu ve şehir hızla bu yeni yerleşmeye doğru büyüdü. 1948’de 7960 olan nüfusu 1991’de 19.041’e yükseldi. Bunun % 39’u kendilerini müslüman olarak göstermekle birlikte aslında bütün müslümanların toplamı % 45 civarında idi. Günümüzde merkezî Bosna kantonunun başşehridir. Bosna savaşı esnasında (1991-1995) Travnik’in nüfusu çok zarar gördü. Aynı dönemde Boşnak ve Hırvatlar arasında karışıklıklar çıktı. Travnik demografik özellikleri bakımından son yıllarda önemli değişiklikler gösterdi. 1991’de yapılan sayımda belediye alanındaki nüfus 70.747 idi. Bunun % 45’ini Boşnaklar, % 37’sini Hırvatlar, % 11’ini Sırplar oluşturuyordu. Savaşla birlikte yaşanan kaos ortamında binlerce Sırp ve Hırvat bölgeyi terketti. Diğer taraftan farklı bölgelerde müslümanlara yönelik saldırı ve katliamlardan kaçan binlerce Boşnak müslüman Travnik’e akın etti. Kasım 1997’de nüfusu 59.367’ye geriledi. Bunun % 82’si Boşnaklar, % 15’i Hırvatlar, % 1’i Sırplar’dan meydana geliyordu. Son yıllardaki nüfus bilgileri tamamen tahmine dayalıdır. Mültecilerin geri dönmesi ve doğum oranlarındaki artış sebebiyle bölge nüfusunun 70.000’lere, merkezinin 26.000 civarına çıktığı sanılmaktadır. Günümüzde bölgenin en yaygın ekonomik faaliyetleri tarım ve hayvancılıktır. Et ve süt ürünleriyle ilgili gıda işletmeleri vardır. Nobel ödüllü Yugoslav roman yazarı İvo Andriç 1892 Travnik doğumludur. Çoğunluğu Tito zamanında restore edilen bütün tarihî eserler hâlâ ayakta olup toplu yıkımlar gerçekleşmemiştir. Geçmişten kalan İslâmî ve tarihî eserlere hem Travnik Belediyesi hem Travnik Müftülüğü sahip çıkmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 308-311 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.