SARTON, George Alfred Léon

Belçika’nın Ghent şehrinde doğdu. Tahsil hayatını orada tamamlayarak üniversitede felsefe okuduktan sonra 1911’de matematik alanında doktora yaptı. Öğrenciliğinin son yıllarında birkaç romanı yayımlandı ve bir denemesinden dolayı ödül aldı. 1913’te bilim tarihi alanının ilk süreli yayını olan Isis’i çıkarmaya başladı. I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında Hollanda’ya, ardından İngiltere’ye, oradan Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti ve Harvard Üniversitesi’nde felsefe dersleri vermeye başladı (1916). 1918’de Washington’daki Carnegie Enstitüsü’nde araştırmacı olarak ilk düzenli görevine girdi.

1919’da Isis’in 2. sayısını çıkaran Sarton 1920’de konferans vermek üzere bir süre Cambridge Üniversitesi’nde bulundu. 1927’de en büyük eseri Introduction to the History of Science adlı çalışmasının I. cildini (Homeros’tan Ömer Hayyam’a kadar), 1931’de II. cildini (Rabbi Ben Ezra’dan Roger Bacon’a kadar) yayımladı. Aynı yıl Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da araştırmalarda bulundu. 1936’da Osiris adlı ikinci bilimsel dergisini çıkardı. 1947-1948 yıllarında Introduction to the History of Science’ın “XIV. Yüzyılda Bilim ve Öğretim” başlıklı III. cildini tamamladı. 1940’ta Harvard’da bilim tarihi profesörü olan Sarton 1951’de emekliye ayrıldı; ancak öldüğü 22 Mart 1956 tarihine kadar ders vermeye devam etti. Şair ve romancı kızı May Sarton, 1959 yılında babasını tanıttığı I Knew a Phoenix: Sketches for an Autobiography başlıklı bir kitap yayımladı. 1963’te Joseph Agassi Towards an Historiography of Science adlı çalışmasında onun bilim tarihine yaptığı katkıları eleştirel biçimde inceledi. George Sarton’a ulusal ve uluslararası topluluklar tarafından on şeref madalyası ve çeşitli dünya üniversiteleri tarafından yedi fahrî doktora unvanı verilmiştir. Ayrıca Amerikan Bilim Tarihi Derneği, 1955 yılından başlayarak bu alana önemli katkıları bulunan bilim adamlarına verilmek üzere onun adına bir madalya düzenlemiştir.

Sarton, bilim tarihini akademik bir disiplin haline getiren ve bu yönüyle XX. yüzyıl bilimine ve felsefesine önemli katkıları olan bir ilim adamıdır. Bu alanda başlattığı araştırma süreci daha öncelerden gelen pek çok yanlış kanıyı ortadan kaldırmış, özellikle eski Mısır, Mezopotamya, Hint ve Çin kaynaklarına dayanarak bunların Grek ve Ortaçağ İslâm kültürü üzerindeki derin izlerini göstermiştir. Araştırmaları aynı zamanda bilimin sürekliliğini, bir uygarlıkta kaybolmaya yüz tuttuğunda diğer bir uygarlıkta gelişmeye devam ettiğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda, aynı zamanda felsefenin bilimselleşmesini savunan pozitivist ve yeni pozitivist çizgiye de büyük bir katkıda bulunmuş, eğer bilimsel felsefeden söz edilecekse onun temelinde bilim tarihinin verilerinin yer alması gerektiğini ileri sürmüştür. Sarton bilimin insanın ortaya koyduğu en güvenilir şey olduğuna inanıyordu ve bütün çalışmalarını bilimsel etkinliğinin merkezine yerleştirmesinin ardında yatan asıl sebep de onun bu inancıydı.

Bütün meslek hayatı boyunca Sarton birbirine bağlı iki fikir geliştirmiştir: İnsanlığın birliği, bilginin birliği. Onun Introduction to the History of Science adlı çalışması dünya üzerindeki pek çok insan grubunun ne kadar geniş ölçüde farklılık gösterse de birbiriyle kültürel temasta bulunmaktan geri durmadığını açıkça ortaya koymuştur. Ona göre bilim bütün dünyanın ortak düşüncesidir ve her tür keyfîliğin dışta bırakıldığı, aydın kesimin üzerinde anlaştığı, tartışma alanının ötesinde muvakkaten konmuş bütün olay ve teorilerden düzenlenmiş bir bütündür. Klasik bilimin alanı uluslararası imtiyazlı bir alandır, çünkü bilim her zaman bütün insanların ortak mirasıdır. Üstelik bilim insanî ilerlemenin gerçek mihverini oluşturur ve sosyal organizasyonun temel metotlarını ve gerçek prensibini ortaya koyar (Sayılı, IX/25 [1996], s. 120). Bu anlamda toplumsal ilerlemenin de bilimsel verilerden yararlanmakla gerçekleşeceğini ve topyekün kalkınmanın, ilerlemenin anahtarının bilim olduğunu bütün toplumlara göstermek istemiştir. Bu ise onun deyimiyle hümanizmden başka bir şey değildir. Sarton bilginin birliğini de şöyle değerlendirmektedir: “Bilim tarihi hiç değilse iki farklı biçimde bilimin birliğini kurar. İlki her bilimin ilerlemesi diğer bilimlerin ilerlemesine bağlıdır; yani bilimler bağımsız olmayıp bir biçimde birbirleriyle ilişkilidir ve bu ilişkiler ârızî değil organiktir. İkincisi, farklı yerlerde ve zaman zaman farklı metotlarla yapılan bilimsel keşiflerin eş zamanlı olabilmeleri de içsel bir uygunluk gerektirir” (a.g.e., IX/25 [1996], s. 121).

Eserleri. 1. Introduction to the History of Science (I-III, Baltimore 1927-1948; Far. trc. Gulâmhüseyin Sadrî Afşâr, Muḳaddime ber Târîḫ-i ʿİlm, I-III, Tahran 1353-1357 hş.; I-VI, Tahran 1383).

2. The History of Science and New Humanism (Bloomington 1931; Ar. trc. İsmâil Müzahhir, Târîḫu’l-ʿilm ve’l-insiyyetü’l-cedîde, Kahire 1961).

3. The Study of the History of Science (Cambridge, Mass. 1936).

4. The Study of the History of Mathematics (Cambridge, Mass. 1936).

5. The Life of Science: Essays in the History of Civilization (New York 1948; Far. trc. Ahmed Bîreşk, Sergüzeşt-i ʿİlm, Tahran 1343 hş.).

6. The Incubation of Western Culture in the Middle East (Washington 1951; Ar. trc. Ömer Ferruh, es̱-S̱ekāfetü’l-ġarbiyye fî riʿâyeti’ş-şarḳı’l-evsaṭ, Beyrut 1952).

7. A Guide to the History of Science (Waltham, Mass. 1952).

8. A History of Science (Cambridge 1952; Ar. trc. Târîḫu’l-ʿilm, I-VI, Kahire 1957-1972; Far. trc. Ahmed Ârâm, Târîḫ-i ʿİlm, Tahran, ts.).

9. Galen of Pergamon (Kansas 1954).

10. Ancient Science and Modern Civilization (Lincoln 1954; Far. trc. Ahmed Bîreşk, ʿİlm-i Ḳadîm ve Temeddün-i Cedîd, Tahran 1955; Ar. trc. Abdülhamîd Sabra, el-ʿİlmü’l-ḳadîm ve’l-medeniyyetü’l-ḥadîs̱e, Kahire 1960; T trc. Remzi Demir – Melek Dosay, Antik Bilim ve Modern Uygarlık, Ankara 1995).

11. Appreciation of Ancient and Medieval Science During the Renaissance (Philadelphia 1955).

12. Six Wings: Men of Science in the Renaissance (Bloomington 1957; Far. trc. Ahmed Ârâm, Şeş Bâl: Merdân-i ʿİlm der Rûnesâns, Tahran 1339 hş.).

Sarton’un bazı önemli makaleleri de şunlardır: “Letter to Ḥabīb b. Kātibah” (Syrian World, sy. 1 [1935], s. 4); “A Story of the Arabian Nights” (ISIS, XXVIII [1938], s. 321-329); “The Tomb of Omar Khayyam” (a.g.e., XXIX [1938], s. 15-19); “La Transmission au monde moderne de la science ancienne et médiéval” (Revue d’histoire des sciences, II [Paris 1949], s. 101-138); “Arabic Science and Learning in the Fifteenth Century, their Decadence and Fall” (Homenaje à Millás-Vallicrosa, Barcelona 1956, II, 303-324). Onun en önemli kuramsal yazıları ayrıca Dorothy Stimson tarafından Sarton on the History of Science adıyla derlenmiştir (Cambridge, Mass. 1962).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 167-168 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.