https://islamansiklopedisi.org.tr/sabit-b-hazm
217 (832) veya 219’da (834) Endülüs’ün Sarakusta (Saragossa) şehrinde doğdu. Arap asıllı olup Gatafân kabilesine mensuptur. Avf b. Gatafân’a nisbetle Avfî nisbesiyle de anılır. 247’de (861) dünyaya gelen oğlu Ebû Muhammed Kāsım’ın yetişmesine özen gösterdi ve onunla birlikte Sarakusta’daki âlimlerin derslerini takip etti. İkisi de Kurtuba’da (Córdoba) İbn Vaddâh, Muhammed b. Abdüsselâm el-Huşenî ve Abdullah b. Meserre gibi âlimlerden ders aldı. 288 (901) yılında diğer İslâm ülkelerine ilmî seyahatlere çıktılar. Mekke’de İbnü’l-Cârûd, Mısır’da Nesâî ve Bezzâr gibi muhaddislerden faydalandılar; daha çok hadis ve lugat ilimlerinde derinleşerek 294’te (907) Endülüs’e döndüler; burada bilinmeyen birçok bilgiyi ülkelerine taşıdılar. Halîl b. Ahmed’in el-ʿAyn adlı lugat kitabını da ilk defa Endülüs’e onların getirdiği belirtilmektedir. Sika bir muhaddis olan Sâbit b. Hazm hadis, nahiv, lugat, garîbü’l-hadîs ve şiirde derinleşti. Endülüs’ün önemli âlimlerinden olan oğlu Kāsım b. Sâbit’in kendisinden daha bilgili olduğu, teklif edilen Sarakusta kadılığını kabul etmediği, bu görevi kabul etmesi yönünde babası ısrar edince kendisine üç gün izin verilmesini istediği, daha sonra da vefat ettiği (ö. 302/914-15) kaydedilmektedir. Oğlunun kabul etmediği görevi Sâbit b. Hazm kabul etti ve bu görevde iken Ramazan 313’te (Kasım-Aralık 925) Endülüs’te vefat etti. Bu tarih 314 (926) olarak da zikredilmiştir.
ed-Delâʾil fî ġarîbi’l-ḥadîs̱’i (ed-Delâʾil fî tefsîri müşkili’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye, ed-Delâʾil ʿalâ meʿâni’l-ḥadîs̱ bi’ş-şâhidi ve’l-mes̱el) önce Kāsım b. Sâbit kaleme almaya başlamış, ancak çalışmasını bitiremeden vefat edince eseri babası tamamlamıştır. ed-Delâʾil’in mukaddimesi ve baş tarafı kayıptır. Esere önce garîb kelimeler ihtiva eden merfû hadisler, ardından sahâbe ve tâbiîn sözleri senedleriyle birlikte alınmış, garîb kelimelerin açıklanmasında Kur’an, hadis ve Arap şiiriyle istişhâdda bulunulmuştur. ed-Delâʾil, daha önce telif edilen Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ve İbn Kuteybe’nin Ġarîbü’l-ḥadîs̱’lerinde zikredilmeyen bilgileri ihtiva ettiği, onların bir tür zeyli kabul edildiği için ed-Delâʾil fî şerḥi mâ aġfelehû Ebû ʿUbeyd ve’bni Ḳuteybe fî Ġarîbi’l-ḥadîs̱ adıyla da anılmıştır (Sezgin, VIII/2, s. 485). Ebû Ali el-Kālî, Endülüs’te ed-Delâʾil’e benzer bir eser ortaya konulmadığını söylemiş, İbnü’l-Faradî de sadece Endülüs’te değil Doğu’da da bu eserin bir benzerinin meydana getirilemediğini kaydetmiştir. ed-Delâʾil ve nüshaları hakkında Şâkir el-Fahhâm geniş bir araştırma yapmış (bk. bibl.), daha sonra eseri Muhammed b. Abdullah el-Kannâs yayımlamıştır (I-III, Riyad 1422/2001).
BİBLİYOGRAFYA
Kāsım b. Sâbit - Sâbit b. Hazm, ed-Delâʾil fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ (nşr. Muhammed b. Abdullah el-Kannâs), Riyad 1422/2001, neşredenin girişi, I, 20-59.
İbnü’l-Faradî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1403/1983, I, 184-185.
Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis, Kahire 1966, I, 185.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VI, 203.
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, III, 213.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 562-563.
a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 301-320, s. 450-451.
İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, I, 319-320.
Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, I, 155.
Sezgin, GAS, VIII/2, s. 484-485.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 96; V, 174.
Şâkir el-Fahhâm, “Kitâbü’d-Delâʾil fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ li-Ebî Muḥammed Ḳāsım b. S̱âbit el-ʿAvfî es-Saraḳusṭî”, MMLADm., L/1 (1975), s. 75-110; L/2, s. 303-321; L/3, s. 512-527; LI/2 (1976), s. 232-294; LI/3, s. 481-517.
Maribel Fierro, “al-Saraḳusṭī”, EI2 (İng.), IX, 38.
