ORIJENTALNI INSTITUT u SARAJEVU

Osmanlı tarihi ve şarkiyat araştırmaları yapmak üzere 1950’de Bosna-Hersek Cumhuriyeti Millet Meclisi’nin kararıyla kurulmuş, daha sonra yine aynı meclis tarafından bilimsel araştırma alanları tesbit edilmiş ve 1967’de mecliste kararnâmesi onaylanmıştır. Bosna-Hersek Cumhuriyeti Millet Meclisi 1977’deki yeni kanunla enstitünün kurucusu kabul edilmiş, 1 Mart 1992 tarihinden itibaren Bosna-Hersek Millî Eğitim, Kültür ve Spor Bakanlığı’na bağlanmıştır. İç savaş döneminde (1992-1995) buraya araştırma merkezi olarak özel bir statü verilmiş, Dayton Antlaşması’nın (1995) ardından Bosna-Hersek Federal Millî Eğitim, Kültür ve Spor Bakanlığı bünyesine alınmıştır. Günümüzde üniversiteler kanunu çerçevesinde enstitünün sahibi, kurucusu ve malî kaynağı Saraybosna kantonudur. Daha sonra Saraybosna Üniversitesi’nin bünyesine dahil edilerek üniversite kampüsü içerisinde bir araştırma müessesesi olmuştur.

Orijentalni Institut’un kuruluşundan itibaren bugüne kadar gelen süreçte geçirdiği iki dönemden ilki kuruluşundan 1992 savaşına kadar olan dönemdir. Bu dönemde enstitü Bosna-Hersek Cumhuriyeti idaresinde özel bir kurumdu. En önemli yanı da Saraybosna Devlet Müzesi’nden devraldığı yazmalar ve Türk tarihiyle ilgili doküman ve arşiv belgelerinden oluşan değerli bir koleksiyona sahip bulunmasıydı. Enstitünün kurulduğu yıl Saraybosna Üniversitesi Felsefe Fakültesi’nde Şarkiyat Kürsüsü oluşturulmuştur. Enstitünün ikinci dönemi ise 17 Mayıs 1992 tarihinden başlayarak günümüze kadar gelen devredir. Savaş sırasında enstitü binası Sırp güçleri tarafından bomba ve roket saldırılarına uğramış ve yakılmıştır.

Şarkiyat Enstitüsü’nün kuruluşundan itibaren temel faaliyetleri şu şekilde sıralanabilir: Bosna-Hersek’e ve diğer eski Yugoslavya bölgelerine ait Osmanlı dönemi Arapça, Farsça, Türkçe yazmaların, arşiv belge ve dokümanlarının toplanması, bu medeniyet ve kültürlerin dinî, tarihî, siyasî, felsefî cephesinin ve dillerinin incelenmesi. Enstitünün ilgi alanı bilhassa bölgedeki Osmanlı mirasının düşünce ve doktrin tarihine, diplomatik belgelere ve Osmanlı Devleti’nin söz konusu bölge ile olan ilişkisine odaklanmıştır. Günümüzde de aynı ilgi devam etmekte olup Arapça ve Farsça ile Türk dili ve edebiyatlarının araştırılması, bunların Bosna-Hersek kültürüne olan etkisi, Bosna-Hersek’e ait Osmanlı dönemi tarihi ve kültürü ana inceleme alanlarını oluşturur. Şarkiyat Enstitüsü temel faaliyetleri açısından tarih, filoloji, kütüphane ve belgelerle şark sanatı ve sanat tarihi olmak üzere dört bölüme ayrılır.

Şarkiyat Enstitüsü, özellikle savaş öncesi dönemde sahip olduğu yazmalar koleksiyonu, arşiv belgeleri bölümü ve enstitü kütüphanesiyle dünya çapında bir yere sahipti. Yazmalar koleksiyonu sayıları 5263’ü bulan ve önemli bir kısmı mecmua olan Arapça, Türkçe, Farsça eserlerden oluşuyordu. Bunlar arasında nâdir ve değerli eserler bulunduğu gibi Arap harfleriyle yazılmış Boşnakça metinler de mevcuttu. Bu koleksiyon tarih, felsefe, tıp, coğrafya, siyaset vb. ilimler yanında İslâmî ilimleri de içine almaktaydı. Bosna’nın yetiştirdiği Fâzıl Paşa Şerifoviç, Sâlih Sıdkı Hacıhüseyinoviç Muvakkit, Mustafa Eyüboviç – Şeyh Yuyo, Sabit Ujiçanin, Mehmed Meyliya, Hasan Kâfî Akhisârî, Allâmek el-Bosnevî, Novili Ömer Efendi gibi âlimlerin müellif hattı eserlerini de ihtiva ediyordu. Bunların büyük bir kısmı Bosna-Hersek savaşı esnasında tahrip edilmiş veya yakılmış, koleksiyonun sadece çok az bir kısmı günümüze ulaşmıştır.

Enstitü özellikle Balkanlar’a ait Osmanlı dönemi arşiv belgelerini ihtiva etmekteydi. Bu bölümde Türkçe belgeler, siciller koleksiyonu, vilâyet arşivi ve tapu koleksiyonu olmak üzere dört koleksiyon bulunmaktaydı. Burada XVI-XIX. yüzyıllara ait ferman, berat, buyruldu vb. 7156 belge vardı. Siciller koleksiyonu ise XVII-XIX. yüzyıllara ait altmış altı adet şer‘iyye sicil defterinden ibaretti. Günümüzde enstitüde mevcut zarar görmemiş sicillerin bir kopyası Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’ne alınmıştır. Vilâyet arşivi bölümü İstanbul’dan gönderilen veya XIX. yüzyıla ait kadastro kayıtları koleksiyonuna ve Osmanlı dönemine ait mikrofilmleri içeren 200.000’i aşkın arşiv belgesine sahipti. Bunların büyük bir kısmı 1852-1878 yıllarına aitti. Ayrıca Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ, Macaristan, Makedonya, Bulgaristan ve Kosova’ya dair çok önemli defterler vardı. Savaş esnasında sadece enstitüdeki vilâyet arşivine ait 200.000 doküman ve diğer bölgelere ait defterler tamamen imha edilmiştir. Enstitü kütüphanesi 15.000 civarında kitaptan oluşuyordu. Yabancı dillerdeki süreli yayınların sayısı 10.000’i aşmaktaydı. Savaş sırasında kataloguyla birlikte büyük bir kısmı yok edilmiştir.

Enstitü kendi programı çerçevesinde neşriyat da yapmıştır. Bu neşriyat üç kısma ayrılır: “Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia” serisi, “Posebna Izdanja” kitap serileri ve Prilozi za Orijentalnu Filologiju adlı yıllık dergi. Birinci seri içinde yayımlanan eserlerin bir kısmı şunlardır: Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovački, Zvornički, Kliški, Crnogorski i Skadarski Sandžak (Bosna, Hersek, İzvornik, Klis, Karadağ ve İşkodra sancaklarına ait kanunnâmeler; Sarajevo 1957); Hazim Šabanović, Krajište Isa Bega Ishakovića: Zbirni katastarski popis iz 1455. godine (Îsâ Bey İshakoviç’e ait sınır bölgesi, 1455 yılına ait sicil kayıtları; Sarajevo 1964); Oblast Brankovića: Opširni katastarski popis iz 1455. godine (Brankoviç’e ait bölge, 1455 yılına ait mufassal sicil kayıtları; Sarajevo 1972); Oblast Brankovića: opširni katastarski popis iz 1455. godine (faksimili-fascimiles); Detailed Census of the Brankoviches Region from 1455 (Brankoviç’e ait bölge, 1455 yılına ait mufassal sicil kayıtları; Sarajevo 1972); Ešref Kovačević, Muhimme defteri-Dokumenti o našim krajevima (mühimme defteri-bölgelerimiz hakkındaki dokümanlar; Sarajevo 1985); Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek) (XV ve XVI. yüzyıllara ait Bosna-Hersek vakıfnâmeleri; Sarajevo 1985); Ahmed S. Aličić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina (Hersek vilâyetine ait sancaktaki tafsilâtlı kayıtlar; Sarajevo 1985); Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine (1604 yılına ait Bosna sancağında tafsilâtlı sicil kayıtları; Sarajevo 2000 [dört cilt]).

İkinci seride yirmi üç kitap neşredilmiş olup bazıları şunlardır: Arapski dokumenti u Državnom arhivu u Dubrovniku (Dubrovnik Devlet Arşivi’ndeki Arapça dokümanlar; Sarajevo 1960); Arapski dokumenti u Državnom arhivu u Dubrovniku (Dubrovnik Devlet Arşivi’ndeki Arapça dokümanlar; Sarajevo 1961); Arapski dokumenti u Državnom arhivu u Dubrovniku (Dubrovnik Devlet Arşivi’ndeki Arapça dokümanlar; Sarajevo 1969); Hamid Hadžibegić, Glavarina u Osmanskoj državi (Osmanlı Devleti’nde başlık vergisi; Sarajevo 1966); Teufik Muftić, Infinitivi trilitem u arapskom jeziku. Odnos oblika i značenja. (Arapça’da trilitem masdarlar. Şekil ve mâna ilişkisi; Sarajevo 1966); Bisera Nurudinović, Bibliografija Jugoslovenske Orijentalistike 1945-1960-Bibliography of Yugoslav Orientalistics 1945-1960 (1945-1960 yılları arasında Yugoslav şarkiyatı bibliyografyası; Sarajevo 1968); Kur’an s Prevodom (Kur’an tercümesi; trc. Besim Korkut, Sarajevo 1977); Bisera Nurudinović, Bibliografija Jugoslovenske Orijentalistike 1961-1965 godine-Bibliography of Yugoslav Oriental Studies 1961-1965 (1961-1965 yılları arasında Yugoslav şarkiyatı bibliyografyası; Sarajevo 1981); Ahmed S. Aličić, Uređenje bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine (1789-1878 yılları arasında Bosna eyaletinin idare sistemi; Sarajevo 1983); Salih Trako, Katalog perzijskih rukopisa Orijentalnog instituta u Sarajevu (Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’ndeki Farsça yazmalar katalogu; Sarajevo 1986); Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu (Yugoslav bölgelerinde ve özellikle Bosna-Hersek’teki tarikatlar; Sarajevo 1986); Vančo Boškov, Katalog turskih rukopisa franjevačkih samostana u Bosni i Hercegovini (Bosna-Hersek Franyevaç Samostan’larındaki Türkçe yazmalar katalogu; Sarajevo 1988); Hasan Škapur – Ahmed S. Aličić, Turski dokumenti o ustanku u Potkozarju 1875-78 (1875-1878 yılları arasındaki Potkozarye ayaklanmasına ait Türk dokümanları; Sarajevo 1968; daha geniş bilgi için bk. Muhammed Aruçi, s. 121-123).

Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü ilk sayısı 1950 yılında çıkan Prilozi za Orijentalnu Filologiju (POF) adıyla bir dergi çıkarmaktadır. Prilozi’de genellikle enstitünün kuruluş amacına uygun olarak, “filoloji”, “tarih ve diplomatik”, “Ocjene i Prikazi” adlı üç bölümde ilmî makaleler neşredilmektedir (daha geniş bilgi için bk. Orijentalni Institut u Sarajevu, s. 39-84). Makalelerin büyük bir kısmı Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça, bir kısmı da Almanca, İngilizce, Fransızca, Rusça, Slovence ve Türkçe’dir.

Enstitü ayrıca kuruluşundan itibaren çeşitli ilmî toplantılar düzenlemiştir. Bunlar arasında Arap, Fars ve Türk edebiyatı ve sanat tarihi, Arap-İslâm kültürü (1973), Osmanlı öncesi ve Osmanlı araştırmaları (1978), Şark dillerindeki literatür (1989) hakkında olanlar sayılabilir. 1991’de enstitünün 40. yıl dönümü münasebetiyle düzenlenen İslâm dini ve kültürünün Bosna eyaletinde yayılmasına dair toplantının tebliğleri Prilozi’nin 41. sayısında neşredilmiştir. Savaş esnasında (1993) Saraybosna Tarih Enstitüsü ile ortaklaşa düzenlenen “Sarajevo’nun yarım milenyumu” adlı sempozyum Prilozi Historiji Sarajeva (Sarajevo 1997) ve Mart 1995’te Hasan Kâfî Akhisârî hakkındaki toplantı Dijalog (sy. 1-2, Sarajevo 1995) adlı dergilerde yayımlanmıştır.

Enstitünün uluslararası düzeyde ilişkileri mevcuttur. Savaştan önce ilişki kurulan müesseselerin sayısı 120 civarındaydı. Savaştan sonra 1998 ve 2000’de Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ile bir protokol imzalanmış, Türkiye’den buraya Rumeli ve Balkan asıllı müelliflere ait yazma eserlerin birer kopyası hediye edilmiştir. Günümüzde özellikle İstanbul, Viyana, Venedik, Zadar ve Dubrovnik kütüphanelerinden sağlanan doküman ve belgelerin kopyaları enstitü için büyük bir önem arzetmektedir. Enstitüyü yok eden yangında (17 Mayıs 1992) yitirilen yazma ve belgelerin birçoğu araştırma ve mübadele projeleri için mikrofilme alınmıştı. Yabancı kütüphane ve araştırma müesseselerinde bulunan bu mikrofilmlerin savaş sonrası kurulan enstitünün fonlarına yardımcı olacağı düşünülmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 395-397 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.