EYYÛBÎZÂDE MUSTAFA

1061 (1651) yılında Bosna-Hersek’in Mostar kasabasında doğdu. Memleketinde Şeyh Yuyo lakabıyla meşhur oldu. Osmanlı ilim muhitinde Mustafa-yı Mostârî diye tanındı. İlk öğrenimini Mostar’da yaptı. Babası Yûsuf Efendi’den ve memleketinin diğer âlimlerinden ders aldı. 1088 (1677) yılında İstanbul’a gitti, Sahn-ı Semân Medresesi’nde dört yıl yüksek tahsil gördü. Hocaları arasında Molla Sâlih, Tireli Karabekir ve Arapzâde gibi devrin ileri gelen âlimleri de vardı. Mezun olup mülâzemetini tamamladıktan sonra müderris oldu. İstanbul’daki bazı medreselerde ders okuttu, ayrıca dönemin devlet adamlarından Abdurrahman Paşa’nın oğlu Abdullah’a dört yıl özel hocalık yaptı; bir eserini de bu seçkin öğrencisi için yazdı. İstanbul’da kaldığı on beş yıl içinde diğer ilmî çalışmaları yanında altmış kadar kitabı kendisi için istinsah etti. İlk on eserini de İstanbul’da yazan Eyyûbîzâde bütün bu çalışmalarıyla Osmanlı ilim muhitinde takdir ve itibar gördü. Osmanlı âlimlerinden Cârullah Veliyyüddin Efendi onu medrese arkadaşı olarak anmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1657).

1104 (1692) yılında Mostar müftüsü Hasan Efendi vefat edince Mostar halkı Eyyûbîzâde’yi müftü seçti ve Mostar’a davet etti. Bu davet üzerine kendisini alıkoymak isteyen dostlarına, “Ben Hersek tarafından rahmet kokusu alıyorum” diyerek memleketine döndü. Mostar’da müftülük görevi yanında Karagöz Bey Medresesi ve diğer medreselerde ders verdi. Böylece hayatının son on beş yılını memleketinde geçiren Eyyûbîzâde ilmî ve sosyal alandaki verimli çalışmalarını Mostar’da yapmış ve eserlerinin çoğunu orada yazmıştır.

Eyyûbîzâde 15 Rebîülâhir 1119 (16 Temmuz 1707) tarihinde vefat etti. Ölümüyle ilgili olarak bazı kaynaklarda yer alan 1110 (1698) tarihi doğru değildir. Mostar’daki Müslümanlar Mezarlığı’nda bulunan kabri halkın ziyaretgâhı olmuştur; bu ilgi günümüzde de devam etmektedir. 1247’de (1831) Ali Paşa Rızvanbegoviç tarafından mezarının üzerine bir türbe yaptırılmıştır. Hayatı, şahsiyeti ve faaliyetlerine dair kaynaklarda farklı bilgi ve nakillere rastlandığı gibi halk arasında da hakkında çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Onun eğitim ve öğretim konusunda yaptığı çalışmalar sayesinde Mostar bölgenin en tanınmış kültür ve eğitim merkezi olmuştur. Ölümünden sonra da şehirde ilmî silsilesi kendisine bağlanan birçok ilim adamı yetişmiştir. Eyyûbîzâde Mostar’da kendi kitaplarıyla bir vakıf kütüphanesi kurmuş, fakat son zamanlarda buradaki kitaplar dağıtılarak bir kısmı Saraybosna, Zagreb ve Bratislava gibi çeşitli yerlerdeki kütüphanelere taşınmıştır.

Bursalı Mehmed Tâhir, Eyyûbîzâde’nin biyografisini kayınbiraderi ve öğrencisi olan Opiyaç İbrâhim b. İsmâil el-Mostârî’nin Menâḳıbü’l-fâżıl el-muḥaḳḳıḳ Muṣṭafâ b. Yûsuf el-Mostârî adlı eserinden (bk. Mehmet Hanciç, el-Cevherü’l-esnâ, s. 30) naklen ve “Mustafa-yı Mostârî” başlığıyla verir. Mehmet Hanciç de el-Cevherü’l-esnâ isimli eserinde onun biyografisini Opiyaç İbrâhim Efendi’nin adı geçen eserinden istifade ederek yazmıştır.

Eserleri. Eyyûbîzâde Mustafa Efendi çoğu şerh ve hâşiye mahiyetinde olmak üzere çeşitli alanlarda çok sayıda eser yazmıştır.

A) Felsefe ve Kelâm. 1. Şerḥu Îsâġūcî (İstanbul 1316). Esîrüddin el-Ebherî’nin klasik mantığa dair Îsâġūcî adlı eserinin şerhidir. Müellifin bugüne kadar basılmış olan tek eseri budur.

2. Ḥâşiye ʿale’l-Fevâʾidi’l-Fenâriyye. Molla Fenârî’nin Îsâġūcî’yi şerheden el-Fevâʾidi’l-Fenâriyye adlı eseri üzerine yazılmış notlardır. Yazma bir nüshası Zagreb’de Hırvat İlimler ve Sanatlar Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (Orijentalni Zavot Hrvatske Akademije Znanosti Umjetnosti, nr. 198).

3. eş-Şerḥu’l-cedîd ʿale’ş-Şemsiyye fi’l-manṭıḳ. Necmeddin el-Kâtibî’nin eş-Şemsiyye adlı eserinin yeni bir şerhidir. Süleymaniye (Lâleli, nr. 2662) ve Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey (nr. 793) kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur.

4. Tavżîḥu’l-manṭıḳ ve’l-kelâm. Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhidir. Eyyûbîzâde’nin 1118’de (1706) yazdığı bu eser onun son telifi olup müellif nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’ndedir (Orijentalni Institut u Sarajevu, nr. 4668).

5. Ḫulâṣatü’l-âdâb. Öğrenci iken yazdığı bir eser olup Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (nr. 1766). Müellif bu eserini daha sonra eş-Şerḥu’l-muḫtaṣar ʿalâ Ḫulâṣati’l-âdâb ve eş-Şerḥu’l-muṭavvel ʿalâ Ḫulâṣati’l-âdâb adlarıyla iki defa şerhetmiştir. İkinci şerhin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3855).

6. Şerhu’r-Risâleti’s-Semerḳandiyye fi’l-âdâb. Şemseddin es-Semerkandî’nin meşhur risâlesinin şerhi olup Bratislava’da bir nüshası mevcuttur (Univerzitná Knižnica, TF. 119).

7. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Mesʿûd er-Rûmî ʿale’r-Risâleti’s-Semerḳandiyye. Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir es-Semerkandî’nin Ferâʾidü’l-fevâʾid adlı eserinin Kemâleddin Mes‘ûd b. Hüseyin eş-Şirvânî er-Rûmî tarafından yapılan şerhi üzerine Eyyûbîzâde’nin notlarından ibarettir. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3974).

8. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Molla el-Ḥanefî ʿalâ Âdâbi’l-ʿAḍudiyye. Adudüddin el-Îcî’nin Âdâbü’l-baḥs̱ adlı risâlesinin Molla Hanefî et-Tebrîzî tarafından yapılan şerhi üzerine notlardır. Eserin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde mevcut olup (nr. 3987) aynı kütüphanede ikinci bir nüshası daha vardır (nr. 3915).

9. Ḥâşiye ʿale’l-Fevâʾidi’l-Mîriyye fi’l-âdâb. Molla Hanefî şerhi üzerine Mîr Ebü’l-Feth Tâcüssaîdî tarafından yazılmış hâşiyeye notları olmalıdır.

10. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’s-Seyyid eş-Şerîf ʿalâ Âdâbi’l-ʿAḍudiyye (Osmanlı Müellifleri, II, 32; Mehmet Hanciç, el-Cevherü’l-esnâ, s. 182).

11. Bedrü’l-meʿâlî fî Şerḥi Bedʾi’l-emâlî. Ûşî’nin el-Emâlî adıyla bilinen akaide dair el-Ḳaṣîdetü’l-lâmiyye’sinin şerhidir. Bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (nr. 3524/1).

12. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ḳaṣîdeti’l-lâmiyyeti’l-Ḳarabâġī. İznik’te müderrislik yapmış olan Osmanlı âlimlerinden Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Karabâğî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-lâmiyye’ye yazdığı şerh üzerine Eyyûbîzâde’nin notlarıdır. Bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde mevcuttur (nr. 3524/2).

B) Dil ve Edebiyat. 1. el-Fevâʾidü’l-ʿAbdiyye. Zemahşerî’nin nahiv ilmine dair el-Ünmûẕec adlı eserinin şerhi olup öğrencisi Abdullah için kaleme almıştır. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (nr. 1563).

2. Şerḥu ʿAvâmili’l-Cürcânî. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-ʿAvâmilü’l-miʾe adlı eserinin şerhi olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde iki nüshası bulunmaktadır (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1906, vr. 79-103; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 700, vr. 97-127).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿİṣâm ʿale’r-Risâleti’l-ʿAḍudiyye fi’l-vażʿ. Adudüddin el-Îcî’nin eserine İsâmüddin el-İsferâyînî tarafından yazılmış şerh üzerine notlardır. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde mevcuttur (nr. 3957).

4. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Herevî ʿalâ Muḫtaṣari’l-meʿânî. Teftâzânî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’a yazmış olduğu muhtasar şerhine Ahmed b. Yahyâ b. Muhammed el-Herevî tarafından yazılan hâşiye üzerine notlarıdır. Bir nüshası, Mostar’da bir kilise kurumu olan Franyevaçki Samostan’daki kütüphanede mevcuttur (nr. 60).

5. Ḥâşiye ʿalâ Dîbâceti’l-Muḫtaṣar fi’l-meʿânî. Muḫtaṣarü’l-meʿânî’nin giriş bölümüne yazılmış notlardan ibarettir. Bir nüshası Zagreb’deki Hırvat İlimler ve Sanatlar Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunmaktadır (nr. 446).

6. Ḥulletü’l-Manẓûmeti’ş-Şâhidiyye. Şâhidî İbrâhim Dede’nin Tuhfe-i Hüsâmî adlı Farsça-Türkçe manzum sözlüğünün şerhidir. Müellif nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’nde (nr. 4365), ikinci bir nüsha da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 635) mevcuttur.

C) Fıkıh ve Fıkıh Usulü. 1. Miftâḥu’l-ḥuṣûl fî şerḥi Mirʾâti’l-uṣûl. Molla Hüsrev’in Mirʾâtü’l-uṣûl adlı eserine henüz öğrenci iken yazdığı bir şerh olup bu eseriyle zamanındaki âlimlerin takdirini kazanmıştır. Eserin müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 3871), diğer nüshaları Süleymaniye (Süleymaniye, nr. 561; Hamidiye, nr. 440), Nuruosmaniye (nr. 976, 977) ve Râgıb Paşa (nr. 393) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

2. Fetḥu’l-esrâr. Celâleddin el-Habbâzî el-Hucendî’nin el-Muġnî fî uṣûli’l-fıḳh adlı eserinin şerhidir. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde (nr. 4027), ikinci bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hâlet Efendi, nr. 146) mevcuttur.

3. Muḥtecebü’l-ḥuṣûl fî şerḥi Münteḫabi’l-uṣûl. Hüsâmeddin el-Ahsîkesî’nin el-Münteḫab fî uṣûli’l-meẕheb adlı eserinin şerhidir. Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndeki (nr. 3858) müellif nüshasında bu ismi taşıyan eser biyografik kaynaklarda Münteḫabü’l-uṣûl adıyla verilmektedir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 443; Osmanlı Müellifleri, II, 31). Eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Celâl Ökten, nr. 131).

4. Lübbü’l-ferâʾiż. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 3860/1). Müellif bu eserini daha sonra dokuz günde telif ettiğini söylediği Şerḥu Lübbi’l-ferâʾiż adlı bir eserle şerhetmiştir. İkinci eserin müellif nüshası da Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (nr. 3860/2).

5. Şerḥu’r-Risâleti’n-Nesefiyye fi’l-ferâʾiż. Müellif nüshası Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan (nr. 3860/3) eserin hangi Nesefî’nin ferâiz konusundaki risâlesinin şerhi olduğu belirtilmemiştir.

Eyyûbîzâde’nin bunlardan başka Nefâʾisü’l-mecâlis fi’l-vaʿẓ adlı eseriyle bir de dua mecmuası bulunduğu kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 33-34 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.