NÂSIRÜDDİN el-ELBÂNÎ

Arnavutluk’un İşkodra şehrinde doğdu. Nâsırüddin el-Elbânî’nin babası Nuh Necâti dinî eğitimini İstanbul’da tamamlamış bir âlimdi. Arnavutluk Cumhurbaşkanı Ahmed Zogu’nun 1924 yılından itibaren ülkenin kontrolünü tamamen ele geçirip müslümanlara baskı yapmaya başlamasından sonra ailesiyle birlikte Şam’a göç etti. Nâsırüddin temel eğitimini ailesinden aldı ve ilk öğrenimini Şam’da tamamladı. Babasından Kur’an, sarf, nahiv, belâgat gibi ilimleri, Şam’ın tanınmış âlimlerinden Muhammed Saîd el-Burhânî’den fıkıh okudu ve fasih Arapça’yı öğrendi. Muhammed Behcet el-Baytâr’ın derslerine devam etti. Bir ara ticaretle meşgul oldu, babasının mesleği olan saat tamirciliği yaptı, boş kalan zamanlarında da kitap okumaya çalıştı. Yirmi yaşlarında iken, M. Reşîd Rızâ’nın çıkardığı Mecelletü’l-Menâr’da okuduğu bazı yazılar kendisini Selefî anlayışı benimsemeye ve hadis ilmiyle meşgul olmaya yöneltti.

Elbânî, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nâdir hadis yazmalarını inceledi. Geleneksel rivayet metodu olan icâzetin gerekliliğine inanmamakla birlikte Muhammed Râgıb et-Tabbâh’tan hadis rivayeti için icâzet de aldı. Başta Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’ẓ-Ẓâhiriyye fî ilmi’l-ḥadîs̱ olmak üzere (Dımaşk 1970) değişik konularda yazma eser fihristleri hazırladı. Bazı özel kütüphanelerdeki yazmalara da işaret edip ilim dünyasının haberdar olmadığı pek çok yazma eseri ortaya çıkardı. Ayrıca talebelere haftada iki gün ders vererek Buhârî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Kayyim el-Cevziyye, Sıddîk Hasan Han, Ahmed Muhammed Şâkir, Nevevî, Münzirî ve İbn Dakīkul‘îd’in bazı eserlerini okuttu. 1961-1963 yıllarında Medine’de el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de ders verdi. Dımaşk’a döndükten sonra ilmî çalışmalarına devam etti. Muhammed Züheyr eş-Şâvîş, Muhammed İbrâhim Şakrâ, Ömer Süleyman el-Eşkar, Abdurrahman Abdülhâliḳ, Mahmûd Mehdî el-İstanbûlî, Hayreddin Vanlî, Hamdî Abdülmecîd es-Silefî’nin de aralarında bulunduğu pek çok kimse onun tetkik ve tenkit yöntemini benimsedi. Muhammed Meczûb et-Tartûsî, Abdülkādir el-Arnaût, Şuayb el-Arnaût, Abdurrahman el-Bânî ve İsâm el-Attâr gibi muhakkikler de onun metodundan faydalandı.

Çeşitli ilmî çalışmalara katılan Elbânî, Mısır ve Suriye’nin birleştiği dönemde hadis kitaplarının tahkiki ve neşrini gerçekleştirmek üzere kurulan hadis heyetine seçildi. Hindistan’daki Câmiatü’s-Selefiyye’de bulunan Meşyehatü’l-hadîs’in başına geçmesi istendiyse de o sırada Hindistan ile Pakistan arasında cereyan eden savaş yüzünden bu görevi kabul etmedi. 1968’de Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ kısmü’d-dirâsâti’l-İslâmiyyeti’l-ulyâ’nın başına geçme teklifini de reddetti. 1975-1977 yıllarında Medine’deki el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin yüksek meclisinde üyelik yaptı. Körfez ülkeleri, Kahire, İskenderiye, Kudüs, Beyrut, Mağrib yanında İspanya, İngiltere ve Hollanda gibi ülkelere seyahatler gerçekleştirdi. Gırnata’da, Katar’ın Devha şehrinde ve İngiltere’de hadisle ilgili konferanslar verdi. 1999’da hadis ilmine katkıları sebebiyle kendisine Melik Faysal İslâm Araştırmaları ödülü verildi. 1980 Temmuzundan itibaren Amman’a yerleşti ve hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Vefatından bir süre önce Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe’nin telifini çocukları ve torunlarının yardımıyla sürdürebildi. 2 Ekim 1999’da Amman’da vefat etti. Vasiyeti gereği kütüphanesi, elindeki ilmî malzeme ve henüz tamamlanmamış çalışmaları Medine’deki Mektebetü’l-Câmiati’l-İslâmiyye’ye bağışlandı. “Hadis ilimlerinde asrın müceddidi, asrın muhaddisi” diye anılan Elbânî’nin çalışmaları bilimsel bir kaygıdan ziyade insanların gündelik hayatını şekillendirmeye yönelikti. Sünnetin İslâm’daki yerini belirlemeye gayret eden Elbânî, İslâm’ı her türlü bid‘attan arındırmayı ve yeni nesillerin sahih esaslara göre yetiştirilmesini amaçlıyordu.

Nâsırüddin el-Elbânî’nin etkisi altında kaldığı kişilerin başında Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Kayyim el-Cevziyye ve Muhammed b. Abdülvehhâb gelir. Bunların mezhepleri benimsemeyip geleneksel düşünceyi dikkate almama, Kitap ve Sünnet’e vurgu yapma, bid‘at ve hurafelere şiddetle karşı çıkma şeklinde özetlenebilecek düşünce çizgisi onun eserlerinde ve rivayetlerle ilgili değerlendirmelerinde açıkça görülür. Ancak zaman zaman bu âlimleri eleştirmekten geri kalmamıştır. Elbânî, görüşleri ve tutumu sebebiyle pek çok âlim tarafından tenkit edilmiş, ayrıca klasik kaynaklarda yer alan hadisleri sahih ve zayıf diye ayırarak farklı çalışmalar şeklinde neşretmesi yüzünden şiddetle eleştirilmiş ve eserleri üzerine reddiyeler yazılmıştır. Habîbürrahman el-A‘zamî’nin Erşed es-Selefî imzası ile yayımlanan el-Elbânî şüẕûẕuhû ve aḫṭâʾühû (Küveyt, ts.; eser Hindistan, Mısır, Beyrut ve Amman’da da birçok defa neşredilmiştir), Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk’ın el-Ḳavlü’l-muḳnîʿ fi’r-red ʿale’l-Elbânî el-mübtediʿ (Tanca 1986), Ahmed Abdülgafûr Attâr’ın Veyleke âmîn tefnîdü baʿżı ebâṭîli Nâṣır el-Elbânî (Tâif, ts.), Mahmûd Saîd Memdûh’un Tenbîhü’l-müslim ilâ teʿaddi’l-Elbânî ʿalâ Ṣaḥîḥi Müslim (baskı yeri yok, 1987), Hasan b. Ali es-Sekkāf’ın Tenâḳużâtü’l-Elbânî el-vâḍıḥât fîmâ vaḳaʿa lehû fî taṣḥîḥi’l-eḥâdîs̱i ve taḍʿîfihâ min aḫtâʾ ve ġalaṭât (Amman 1412/1992), Es‘ad Sâlim Teyyim’in Beyânü evhâmi’l-Elbânî fî taḥḳīḳıḥî li-kitâbi Fażli’ṣ-ṣalâti ʿale’n-nebî (Amman 1420/1999) adlı eserleri reddiyelerden bazılarıdır (diğer reddiyeler için bk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân, I, 288-307). Elbânî bu eleştirilerden haklı bulduklarını dikkate almış, bazı reddiyelere de cevap yazmıştır. Dımaşk’ta çalışmalarını sürdürdüğü sırada yaptığı seyahatlerde savunduğu fikirleri yayma imkânı bulmakla beraber halkın, resmî makamların ve tarikatların şiddetli muhalefetiyle karşılaşmış, zaman zaman bu yüzden hapse girdiği ve sınır dışı edildiği olmuştur.

Eserleri. İbrâhim Muhammed el-Ali, Elbânî’nin 221 (Muḥammed Nâṣırüddîn el-Elbânî, s. 57-113), Ömer Ebû Bekir 217 (el-İmâmü’l-müceddid, s. 69-82) eser kaleme aldığını belirtmiştir. A) Hadislerin Sıhhatini Değerlendirme Çalışmaları. Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ṣ-ṣaḥîḥa ve şeyʾün min fıḳhihâ ve fevâʾidihâ (on bir cilt halindeki eserde belli bir tasnif metodu gözetilmeden sahih hadisler geniş açıklamalarla değerlendirilmiştir, Beyrut-Riyad 1995); Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa ve es̱eruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme (yine belli bir tasnife uyulmadan zayıf ve mevzû rivayetlerin derlendiği eser dört cilt halinde neşredilmiştir, Riyad 1996, 2001); Muḫtaṣaru Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (I-IV, Beyrut 1979; Riyad, ts.); Ṣaḥîḥu’t-Terġīb ve’t-terhîb (I-III, Beyrut 1402/1982, 1406/1986; Riyad 1408/1988, 1421/2000); Żaʿîfü’t-Terġīb ve’t-terhîb (I-II, Riyad, ts.); Ṣaḥîḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh (I-IV, Riyad 1986; Beyrut 1990); Żaʿîfü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve ziyâdâtüh (I-II, Beyrut 1979); Ṣaḥîḥu Süneni Ebî Dâvûd (I-III, Riyad 1989); Żaʿîfü Süneni Ebî Dâvûd (Beyrut 1991); Ṣaḥîḥu Süneni’t-Tirmiẕî (I-III, Beyrut 1988); Żaʿîfü Süneni’t-Tirmiẕî (Beyrut 1991); Ṣaḥîḥu Süneni’n-Nesâʾî (I-III, Beyrut 1988); Żaʿîfü Süneni’n-Nesâʾî (Beyrut 1990); Ṣaḥîḥu Süneni İbn Mâce (I-II, Beyrut 1986; Riyad 1986); Żaʿîfü Süneni İbn Mâce (Beyrut 1988); Ṣaḥîḥu Mevâridi’ẓ-ẓamʾân (I-II, Riyad 1422/2002); Żaʿîfü Mevâridi’ẓ-ẓamʾân (Riyad 1422/2002).

B) Hadislere Dayanarak Yaptığı Çalışmalar. el-Ḥadîs̱ü ḥüccetün bi-nefsihî fi’l-ʿaḳāʾid ve’l-aḥkâm (baskı yeri ve tarihi yok); eseri Mehmet Kubat, Hadis Üzerine Selefî bir Yaklaşım adıyla Türkçe’ye çevirmiştir [İstanbul 1992]; es̱-S̱emerü’l-müsteṭâb fî fıḳhi’s-sünne ve’l-kitâb (baskı yeri ve tarihi yok); Vücûbü’l-aḫẕ bi-ḥadîs̱i’l-âḥâd fi’l-ʿaḳāʾid (Amman 2002); Menziletü’s-sünne fi’l-İslâm (baskı yeri ve tarihi yok); eẕ-Ẕebbü’l-aḥmed ʿan Müsnedi’l-İmâm Aḥmed (Beyrut 1999); er-Reddü’l-müfhim ʿalâ men ḫâlefe’l-ʿulemâʾe ve teşeddede ve taʿaṣṣabe (Amman 1421); Ṣıfatü ṣalâti’n-nebî (Beyrut 1971; Riyad, ts.; müellifin Telḫîṣu Ṣıfati ṣalâti’n-nebî adıyla ihtisar edilip yayımladığı eser [Dımaşk 1973] Türkçe’ye tercüme edilmiştir [trc. Yunus Vehbi Yavuz – Selman Başaran, Hz. Peygamber’in Namaz Kılma Şekli, İstanbul 2002; trc. Osman Arpaçukuru, aynı isimle, İstanbul 2004]); Ḥükmü târiki’ṣ-ṣalât (Riyad 1412); Ṣalâtü’t-terâvîḥ (Riyad 1421); Taḥẕîrü’s-sâcid min ittiḫâẕi’l-ḳubûri mesâcid (Dımaşk 1377/1957; Beyrut 1972, 1979); el-İsrâʾ ve’l-miʿrâc (Amman 1421/2000); Ḳıyâmü Ramażân (Dımaşk 1978); Ḥiccetü’n-nebî (Dımaşk 1967; Beyrut 1399); et-Tevessül aḥkâmühû ve envâʿuhû (Beyrut 1986, 1990); el-Ecvibetü’n-nâfiʿa ʿan esʾileti lecneti mescidi’l-câmiʿa (baskı yeri ve tarihi yok); Aḥkâmü’l-cenâʾiz ve bideʿihâ (Dımaşk 1969; Beyrut 1969; müellif daha sonra bu eserini Telḫîṣu aḥkâmi’l-cenâʾiz adıyla ihtisar etmiştir [Amman 1981; Riyad 1410]); Âdâbü’z-zifâf fi’s-sünneti’l-muṭahhara (Beyrut 1968, 1409; trc. Ali Arslan, Hadis-i Şeriflere Göre Evlenme Âdâbı, İstanbul, ts.); Ḥicâbü’l-merʾeti’l-müslime fi’l-Kitâb ve’s-Sünne (Beyrut 1969, 1978; Cilbâbü’l-merʾeti’l-müslime ismiyle yayımlanan eseri [Amman 1413] müellif Telḫîṣu Ḥicâbi’l-merʾeti’l-müslime adıyla özetleyerek neşretmiştir [baskı yeri ve tarihi yok]); Ḳıṣṣatü’l-mesîḥ ed-deccâl ve nüzûli ʿÎsâ ʿaleyhi’ṣ-ṣalâtü ve’s-selâm (Amman 1396); Naṣbü’l-mecânîḳ li-nesfi ḳıṣṣati’l-Ġarânîḳ (Dımaşk 1949, 1952; Beyrut 1417/1996); Naḳdü nuṣûṣ ḥadîs̱iyye fi’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye (Dımaşk 1967).

C) Tahkik-Tahrîc-Ta‘lîk Çalışmaları. İbn Duveyyân, Menârü’s-sebîl fî şerḥi’d-delîl (Hanbelî fıkhında delil olarak kullanılan 2707 hadisi ihtiva eden bu eser üzerinde uzun yıllar çalışan Elbânî onu İrvâʾü’l-ġalîl fî taḫrîci eḥâdîs̱i Menâri’s-sebîl adıyla neşretmiş [I-X, Beyrut-Dımaşk 1979, 1985], daha sonra bunu Muḫtaṣaru İrvâʾi’l-ġalîl fî taḫrîci eḥâdîs̱i Menâri’s-sebîl ismiyle ihtisar etmiştir [Beyrut 1405/1985]); Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Îmân (Dımaşk 1385/1966; Beyrut 1983; Küveyt 1985); İbn Ebû Şeybe, Kitâbü’l-Îmân (Küveyt 1985); Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Kitâbü’l-ʿİlm (Küveyt 1985); Tirmizî, eş-Şemâʾilü’l-Muḥammediyye (Amman 1985; Elbânî bu eseri Muḫtaṣarü’ş-Şemâʾili’l-Muḥammediyye adıyla özetlemiştir [Amman 1985]); İbn Ebû Âsım, Kitâbü’s-Sünne (Elbânî bu eserin geniş dipnotlarına Ẓılâlü’l-cenne fî taḫrîci’s-Sünne ismini vermiş [I-II, Beyrut 1400/1980], ayrıca fihristini neşretmiştir [Beyrut 1409]); İsmâil b. İshak el-Cehdamî, Fażlü’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebî (Beyrut 1397); İbn Huzeyme, eṣ-Ṣaḥîḥ (I-IV, Beyrut 1395/1975; Elbânî, Muhammed Mustafa el-A‘zamî tarafından neşre hazırlanan bu eserdeki hadislerin tahrîcini yapmıştır); İbn Ebü’l-Hevl Ali b. Muhammed er-Rabaî, Taḫrîcü eḥâdîs̱i Feżâʾili’ş-Şâm ve Dımaşḳ (Dımaşk 1379/1959); Hatîb el-Bağdâdî, İḳtiżâʾü’l-ʿilm el-ʿamel (Beyrut 1404/1984; Küveyt 1985); Nevevî, Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn (Beyrut 1979); Hatîb et-Tebrîzî, Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ (I-III, Dımaşk 1961; Beyrut 1405/1985); İbn Teymiyye, el-Kelimü’ṭ-ṭayyib (Beyrut 1977, 1985); İbn Ebü’l-İz, Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye (Dımaşk 1381/1961; Beyrut 1971, 1988; eser Elbânî’nin de aralarında bulunduğu bir heyet tarafından neşredilmiştir [DİA, XIX, 469]); Cemâleddin el-Kāsımî, Iṣlâḥu’l-mesâcid mine’l-bidaʿi ve’l-ʿavâʾid (Beyrut 1403) ve el-Mesḥ ʿale’l-cevrabeyn (Beyrut, ts.); Yûsuf el-Kardâvî, Ġāyetü’l-merâm fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm (Beyrut 1405) ve Taḫrîcü eḥâdîs̱i kitâbi Müşkileti’l-faḳr (Beyrut 1405/1984); Seyyid Sâbık, Tamâmü’l-minne fi’t-taʿlîḳ ʿalâ Fıḳhi’s-sünne (Amman 1987).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 403-405 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.