MARSIGLI, Luigi Ferdinando

10 Temmuz 1658 tarihinde Bologna’da köklü bir aile içinde dünyaya gelen Marsigli (Marsili, Marsilli) gençliğinde anatomi, matematik ve doğa bilimi dersleri gördü. 1679’da Venedik elçisi Pietro Cirvani refakatinde İstanbul’a gitti. Osmanlı ülkesindeki on bir aylık bu ilk ikameti esnasında Türkçe öğrenmeye çalıştı; Türkçe harita, el yazması ve çeşitli belgeler topladı. İstanbul’da bulunduğu sırada dönemin ileri gelen Osmanlı aydınlarıyla temasa geçti. Samimi bir dostluk kurduğu Hezarfen Hüseyin Efendi’den Osmanlı askerî teşkilâtına dair bilgi edindi. Hüseyin Efendi ile Marsigli arasındaki ilişki uzun yıllar devam etti. Hezarfen Hüseyin Efendi’den temin ettiği, kahvenin tıbbî faydalarını konu alan bir risâleyi İtalyanca’ya çevirdi (Bevanda Asiatica [Trattatello sul Caffe], Viyana 1685; Roma 1998). Tarihçi ve gökbilimci Müneccimbaşı Ahmed Dede’den IV. Mehmed ve Şehzade Mustafa’ya ait yıldız fallarından birer nüsha aldığı gibi İstanbul’un kaçıncı enlem dairesi üzerinde bulunduğuna dair tartışmaya girişti. Osmanlı haritacısı Ebû Bekir b. Behrâm ed-Dımaşkī ile Willem Janszoon Blaeu’nun, Atlas Maior çevirisi hakkında sohbet etti. Yine bu esnada İstanbul Boğazı’nda suyun derinliği ve akış hızına dair yaptığı ölçümleri İsveç Kraliçesi Kristina’ya ithaf ettiği kitabında yayımladı (Osservazioni intorno al Bosforo Tracio o vero Canale di Constantinopoli, Roma 1681).

1682’de Habsburg İmparatoru I. Leopold’ün hizmetine girdi. Osmanlı-Habsburg sınır boyunda üstlendiği vazifeleri yerine getirirken Tatarlar’a esir düştü. 1683’te Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Viyana Kuşatması esnasında Osmanlı ordugâhında tutsaktı. Osmanlı kuvvetleri Viyana önlerinden çekilirken iki Bosnalı sipahi tarafından satın alındı ve dokuz ay sonra bir Fransisken manastırının aracılığıyla kurtulana kadar ufak bir Boşnak köyünde sahipleriyle beraber yaşadı. 1684’te döndüğü Habsburg ordusunda uzun savaş yılları boyunca (1683-1699) uzman mühendis olarak çalıştı. Orduda istihdam edilen meslektaşlarının hizmet kalitelerine dair bilirkişi raporları kaleme aldı. Askerî çarpışmalar devam ederken sınır hattında yer alan Habsburg istihkâmlarının dayanıklılığına dair gözlem ve tesbitlerini Viyana sarayına sundu. Vişegrad, Estergon, Vaç, Budin, Eğri ve Belgrad başta olmak üzere müttefik ordusunun birçok kuşatma eyleminde görev aldı. Kuşatma kıtalarının ilerleyişini sağlamak amacıyla nehir ve su yollarının üzerine köprüler kurulmasına ön ayak oldu; metris kazılması, sıçan yollarının düzenlenmesi ve toprak tabyaların yükseltilmesi gibi işlerde askerî mimar-mühendislik becerilerini ortaya koydu. 1686’da Budin’in Habsburg kuvvetlerinin eline geçmesinin ardından hemen şehrin merkez camisine gitti, eski Saint Stephen Kilisesi’nde fıkıh ve ilâhiyatla ilgili çok sayıda Osmanlı yazmasına el koydu. Ertesi yıl Mohaç yakınlarında yenilgiye uğrayan Osmanlı ordusundan geri kalan bir miktar yazma eser de Marsigli’nin eline geçti. Bu eserler, kendisinin İstanbul’dan satın aldığı el yazmaları, harita ve evrakla beraber memleketi Bologna’da kurduğu Bilimler Akademisi’nin kütüphanesinde yer alan Şark Eserleri Koleksiyonu’nun ilk nüvesini teşkil edecekti.

1691 Nisanında William Hussey başkanlığında Osmanlı başşehrine giden İngiliz sefâret heyetine katılan Marsigli, muhtemel bir barışın şartlarını kararlaştırmak üzere Habsburg hükümdarı adına gizlice Osmanlı devlet adamlarıyla görüştü. Aynı yıl içinde Habsburg İmparatoru I. Leopold ile gizlice anlaşmanın yollarını arayan Eflak Prensi Brinkoveanu ile temasa geçmek için Bükreş’e gitti. İngiliz Sefâreti’nde yürüttüğü yaklaşık bir yıllık görevi sırasında Balkan topraklarını dört defa katetti; İstanbul, Edirne, Belgrad, Bükreş ve Viyana’ya birçok ziyaret düzenledi.

Marsigli, 1691-1692 müzakerelerinden bir sonuç alamamış olsa da 1699’da sona eren savaş İtalyan askerî mühendisin hayatında yeni bir sayfa açtı. Kendisi, Osmanlı siyasî yapısı ve askerî gelenekleri hakkında en deneyimli şahsiyetlerden biri kabul edildiğinden I. Leopold tarafından Karlofça Antlaşması’nı akdetmekle görevli delege heyetine dahil edildi. Osmanlı idaresi barış görüşmelerinin Viyana ve Debrecen’de yürütülmesine karşı çıkmıştı; Marsigli, Habsburg heyetinin diğer üyeleriyle birlikte ilgili diplomatik heyetlerle buluşmak amacıyla tarafsız bölgede kalan Karlofça’ya gitti. 1699’da imzalanan Karlofça Antlaşması, Osmanlı-Habsburg sınırının “alâ hâlihî” (şu anda olduğu gibi) prensibi doğrultusunda düzenlenmesini öngörüyordu. Buna göre antlaşmada imzası bulunan devletler, askerî harekâtın sonlandığı tarihte sahip oldukları arazileri ellerinde tutmaya devam edeceklerdi. Bununla birlikte sınır anlaşmazlıklarını çözmek, bazı kale ve hisarların yıktırılması işlerine nezaret etmek ve devletler arası sınıra nihaî şeklini vermek amacıyla sınır tayin komisyonları kuruldu. Bu defa daha itibarlı bir makama yükselen Marsigli, Habsburg sınır tayin heyeti delegeliğine getirildi. Marsigli 22 Mart 1699’da Osmanlı sınır heyeti başkanı Kapıcıbaşı İbrâhim Efendi ile buluştu. İlk sınır işaretinin 25 Nisan’da konulmuş olmasına rağmen Macar sınır boylarının karmaşık arazi yapısından kaynaklanan aksaklık ve sorunlardan ötürü heyetlerin yeni sınır hattını belirlemesi 1701 Martını buldu. Marsigli, dönemin en gelişmiş tekniklerini kullandığı bu zaman zarfında Viyana sarayına hitaben sınır tesbit işlemlerinin seyrini tarif eden en az kırk iki rapor hazırladı.

1703’te katıldığı İspanyol Veraset Savaşı’nda gözden düşen Marsigli askerî hizmetten uzaklaştırıldı. 1712’de Bologna’ya dönene kadar Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde bilimsel çalışmalarını sürdürdü. Kendisine modern okyanus coğrafyacılığının babası sıfatının verilmesini sağlayan Osservazioni naturali intorno al mare adlı önemli eserini bu sırada yayımladı (Venezia 1711). Daha sonra bunu genişleterek Histoire physique de la mer (Amsterdam 1725; Felemenkçe trc. Natuurkundige Beschrijving der Zeën, ’s-Gravenhage 1786) adıyla neşretti. Marsigli 1 Kasım 1730’da Bologna’da öldü. Habsburg hizmetinde bulunduğu yaklaşık yirmi yıl boyunca Tuna havzası ve Macar topraklarından topladığı örnekleri içeren, şahsî gözlem ve ölçümlerine dayalı altı ciltlik doğa tarihi ve coğrafya kitabı nisbeten geç bir tarihte yayımlandı (Danubius Pannonico-Mysicus, Amsterdam-Lahey 1726). Osmanlı askerî teşkilâtını ayrıntılı biçimde anlattığı eseri, ilki kabaca Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l-beyân’ının ilgili kısımlarının tercümesinden ibaret, ikincisi büyük oranda kişisel gözlem ve deneylerine dayanan iki kitaptan oluşur (Lo Stato Militare dell’ Impero Ottomanno, Incremento e Decremento del Medesimo [Fr. trc. ile birlikte: L’état militaire de l’Empire ottoman, ses progrès, et sa décadence], I-II, Amsterdam 1732; tıpkıbasımı, M. Kramer – F. Kreutel, Graz 1972). Bu çalışma Kaymakam Nazmî tarafından Türkçe’ye (bk. bibl.), Mónika F. Molnár tarafından Macarca’ya (Az Oszmán Birodalom katonai állapotáról, felemelkedéséről és hanyatlásáról, Budapest 2007) tercüme edilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 198-200 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.