EBÛ BEKİR b. BEHRÂM

Coğrafyacı Ebûbekir Efendi adıyla da bilinen müellif, bazı eserlerde yanlış olarak İbn Behrâm diye tanınan Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Behrâm ed-Dımaşkī’ye ait künye ile gösterilmektedir. Hayatının ilk dönemleri hakkında bilgi yoktur. Kendisinden bahseden kaynaklarda Şam’da doğduğu ve Türk asıllı olduğu belirtilmektedir. Tahsilini Şam’da tamamladı. Muhtemelen Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın Şam beylerbeyiliği sırasında onun hizmetine girdi. Bu sebeple Köprülüzâde’nin sadâret kaymakamlığı vazifesine getirildiği tarih olan 1661’de İstanbul’da bulunduğu söylenebilir. Kendi ifadesine göre paşanın 1663 Avusturya seferine de katılmıştır. Daha sonra ilmiye sınıfına geçerek İzzetî Mehmed Efendi’den mülâzemet almış ve müderris olmuştur (1669). İstanbul’da yirmi yılı aşkın bir süre müderrislik yapmış, Süleymaniye müderrisi iken Şubat 1690’da Halep kadılığına getirilmiş, bir yıl kadar bulunduğu Halep kadılığından azledildikten bir ay sonra vefat etmiştir (Cemâziyelâhir 1102 / Mart 1691).

XVII. yüzyıl Osmanlı coğrafyacılığının son temsilcisi olan Ebû Bekir b. Behrâm, öncülüğünü Kâtib Çelebi’nin yaptığı Batı kaynaklı coğrafya kitaplarının aktarılmasında muhtevalı çalışmalarıyla önemli rol oynamış ve kendinden sonra gelenleri daha farklı eserler hazırlamaya sevketmiştir.

Eserleri. 1. Ebû Bekir’in coğrafya çalışmalarının temelini, Cihannümâ’nın müellif müsveddelerine yaptığı müdahaleler teşkil etmektedir. Kâtib Çelebi’nin ilk telifini aksettiren nüshasında (Wien Nationalbibliothek, Mxt. 389) onun bahis ve başlık açtığı halde yazamadığı veya bir iki satırlık bilgi verdiği konuları kendi müşahedeleri ve devrine ait bilgilerle, fakat genelde çeşitli eserlerden nakiller yaparak tamamlamaya çalışmıştır. Kâtib Çelebi’nin ikinci telifine ait müellif müsveddesinde (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1624) yaptığı ilâvelerse ilkine oranla daha az olup kolayca farkedilmektedir. Onun eklediği birtakım derkenarlar ve eserin sonundaki iki varaktan ibaret ilâveler asıl metinden sanılarak Cihannümâ’nın bu nüshadan yapılan kopyalarının pek çoğunda ve basma nüshasında tekrarlanmıştır. Ayrıca Ebû Bekir’in müsveddelerdeki haritaları da elden geçirdiği anlaşılmaktadır.

2. Ebû Bekir’in Cihannümâ üzerindeki bir başka çalışmasını, ikinci telif Cihannümâ’ya yaptığı zeyil teşkil eder. İsimsiz olan bu çalışmaya ait nüsha (London British Library, Or., nr. 1030), Rumeli dışındaki bütün Osmanlı ülkelerinin tarihî coğrafyası ile önemli kısmı Anadolu şehirlerine ait on beş haritayı içine alır. Yukarıda sözü edilen müdahalelerin geliştirilerek aktarılması ile meydana gelen bu zeyil, İbrâhim Müteferrika’nın 1145’te (1732) neşrettiği Cihannümâ’ya ilâve ettiği kısımların da yegâne kaynağı olarak büyük bölümüyle basılmıştır. Müellifin aynı sahada parçalar halinde kalmış çalışmaları da bulunmaktadır. Dresden’deki nüshada (Landesbibliothek, nr. 370) kendisini “el-mütercim” olarak belirten Ebû Bekir, Atlas Maior tercümesiyle meşgul iken 1683’te Almanya ve Macaristan ahvalinin bir an önce hazırlanması emrini aldığını ifade etmektedir. Ayrıca Boğdan, Eflak, Besarabya ve Kırım’ın tasvirlerinin bulunduğu ona ait bir başka çalışma da Viyana’dadır (Nationalbibliothek, H.O. 231).

3. Nusretü’l-İslâm ve’s-sürûr fî tahrîri Atlas Mayor. Eser Coğrafyâ-yı Umûmî, Tercüme-i Coğrafyâ-yı Kebîr, Coğrafyâ-yı Kebîr, Tercüme-i Atlas Mayor ve Nusretü’l-İslâm ve’s-sürûr fî tercümeti Atlas Mayor gibi değişik isimlerle anılmaktadır. Ancak Ebû Bekir’in eserine verdiği ad başlıkta belirtilen şekildedir. Bu eser, baba oğul Wilhelm ve Joan Blaeu’nun 1662’de basılan ve Atlas maior sive cosmographia Blaviana qua solum salum Coelum accuratissime describuntur adını taşıyan dünya coğrafyasının tercümesidir. Hollanda elçisi Justinus Coljer, 1668’de Edirne’de bulunan IV. Mehmed’e bu eseri takdim ettiğinde tercümesiyle önce Dîvân-ı Hümâyun tercümanlarından hekim A. Mavrocordato görevlendirilmiş ve kendisine yardımcı olarak Sakızlı bir Fransız Cizviti tayin edilmişti. Ancak bu görevin yerine getirilememesi üzerine daha sonra Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın teklifi ve IV. Mehmed’in fermanı ile tercüme işi Mayıs 1675’te Ebû Bekir’e verilmiştir. Tercümesini 1685’te bitirerek altı cilt halinde saraya teslim eden müellifin “tahrir” olarak belirttiği, eserde tercümenin dışına çıkılan konular, İslâm memleketlerine ve özellikle Osmanlı ülkelerine aittir. Nusretü’l-İslâm ayrıca Copernicus sisteminden ilk bahseden eserler arasında bulunmakla da dikkati çekmiştir (müellif müsveddelerinin beş cildi Kahire’de Hidîviyye Ktp., nr. 8890’da ve saraya takdim için hazırlanmış olan iki cilt eksiğiyle mevcut dokuz ciltlik takımı TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 325-333’tedir. Muhtelif nüshaları arasında dört ciltlik takımı da bulunmaktadır).

4. İhtisâr-ı Tahrîr-i Atlas Mayor. Bazı nüshalarında adı İhtisâr-ı Tercüme-i Atlas Mayor veya Muhtasar-ı Atlas Mayor şeklindedir. Ebû Bekir, yaptığı tercümeye ait nüshaların elinde kalmaması yüzünden devamlı olarak elinin altında bulundurup kullanabilmesi amacıyla Nusretü’l-İslâm’ı kısaltıp kendisi için bu eseri hazırladığını belirtir. Osmanlı ülkelerinin daha geniş olarak ele alındığı bu iki ciltlik eser çok tutulmuş ve çoğaltılmış (bir nüshası TSMK, Revan Köşkü, nr. 1634’tedir), Arapça’ya da tercüme edilmiştir (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 176).

5. Cevelânü’l-efkâr fî avâlimi’l-aktâr. Diğer coğrafya çalışmalarını tamamlayıcı bir muhtevaya sahip olduğu müellifin ifadelerinden anlaşılan bu eserin şimdilik herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır.

6. el-Fethu’r-rahmânî fî tarzi’d-Devleti’l-Osmânî. II. Süleyman’ın emri üzerine 1689’da kaleme alınan eser, Osmanlı Devleti’nin genel durumu ve teşkilâtı hakkındadır. Macaristan’da bulunan bir nüshası G. Hazai tarafından neşre hazırlanmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 110-111 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.