KÜNTÎ, Muhtâr b. Ahmed

1142 (1729) yılında bugün Mali Cumhuriyeti sınırları içinde kalan Tinbüktü’nün 400 km. kuzeydoğusundaki Ezevâd bölgesinde bulunan Kesîbüugāl’da doğdu. Batı Sahrâ’daki Künte kabilesinin Evlâdü’l-Vâfî koluna mensuptur. Soyu Kuzey Afrika fâtihi Ukbe b. Nâfi‘e ulaşır. Aynı adı taşıyan torunu Muhtâr b. Muhammed el-Küntî’den ayırmak için kendisi “Sîdî Muhtâr el-Kebîr”, torunu “Sîdî Muhtâr es-Sagīr” diye anılır. Annesini ve babasını küçük yaşlarda kaybetti, ağabeyi Muhammed’in himayesinde büyüdü. Anne tarafından dedesi Şeyh Abdülkādir b. Muhammed’den himmet gördü. Dinî eğitimini Tevârik (Tuareg) kabilesi içindeki hocalardan aldıktan sonra Erevânlı Kādirî şeyhi Sîdî Ali b. Necîb’den fıkıh, fıkıh usulü, Arap dili, kıraat, hadis, kelâm ve siyer okudu; kendisine intisap ederek hilâfet aldı. Şeyhinin vefatının (1170/1757) ardından önce atası Sîdî Ahmed el-Bekkây (el-Bekkâ’) el-Kebîr’in mezarının bulunduğu Velâte’de bir süre kaldı, daha sonra Tagânt’a geçti. Ezevâd yakınlarındaki Bûlenvâr’da açtığı zâviyesinde irşad faaliyetine başladı. Kādirî şeyhi olarak Batı Sahrâ ve Bilâd-ı Sûdan’da üne kavuştu. Onun ilmî ve mânevî otoritesi, bir taraftan kabilesinin XVIII. yüzyılın ikinci yarısıyla XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde bütün Batı ve Güney Sahrâ bölgesinde etkin olmasını, diğer taraftan Kādiriyye tarikatının bölgede güçlenmesini sağladı. Künte kabilesi bu bölgede Kādiriyye tarikatıyla özdeşleşti. İlim ve irşad faaliyetleri yanında özellikle ticaret yolları üzerinde zâviyeler kurmak, su kuyuları açmak, hurma ağaçları dikmek, yol güvenliğini sağlamak, zâviyelerde fakir ve kimsesizleri, mazlumları himaye etmek suretiyle bölge halkı arasında büyük saygınlık kazandı. Küntî’nin çevredeki diğer müslüman lider ve ıslahatçıların aksine İslâm’ı yaymak ve benimsetmek için siyaseti ve silâhlı mücadeleyi değil mücahedeyi esas alması, kabile reisleri arasındaki ihtilâflarda hakem rolü oynaması ve düşmanlıkları ortadan kaldırması saygınlığını daha da arttırdı. Bölge liderlerinden Bornu Hükümdarı Muhammed el-Bekr, Nijerya’nın kuzeyindeki Hevsâ bölgesinde Sokoto Fûlânî Devleti’ni kuran Osman b. Fûdî (Osman dan Fodio), kardeşi Abdullah, oğlu ve halefi Muhammed Bello gibi birçok yönetici kendisine intisap etti.

Küntî 5 Cemâziyelevvel 1226 (28 Mayıs 1811) tarihinde Bûlenvâr’da vefat etti (A. A. Batran, s. 127; krş. Stewart, s. 35). Bûlenvâr’da hanımı ve oğlu Muhammed el-Halîfe’nin kabirlerinin de bulunduğu türbesi 15 Eylül 2012’de Tevhid ve Cihad Hareketi mensupları tarafından yıkılmıştır. Vefatının 200. yıl dönümünde Moritanya’nın ilim ve kültürü yanında onun hayatı, eserleri ve tesirleri konusunda araştırma yapmak üzere Nuakşot’ta (Nouakchott) Mecmau’ş-Şeyh Sîdî el-Muhtâr el-Küntî es-Sekafî el-İslâmî adıyla bir kurum faaliyete geçmiştir. Oğlu Muhammed eṭ-Ṭarâʾif ve’t-telâʾid min kerâmâti’ş-şeyḫayni’l-vâlide ve’l-vâlid, Muhammed Emîn b. Abdullah el-Hâcî es-Sahrâvî en-Nehcü’l-muḫtâr ve’l-Kevserü’l-midrâr fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ el-Muḫtâr ve eşyâhihi’l-aḫyâri’l-ebrâr (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîl, I, 224; İtḥâfü’l-müṭâliʿ, I, 269) adıyla birer eser yazmışlardır. Abdülazîz Abdullah Batrân, Birmingham Üniversitesi’nde Küntî üzerine bir doktora tezi hazırlamış (Sidi al-Mukhtar al-Kunti and the Recrudescence of Islam in the Western Sahara and the Middle Niger c. 1750-1811, 1971) ve eser, The Qadiriyya Brotherhood in West Africa and the Western Sahara the Life and Times of Shaykh al-Mukhtar al-Kunti (1729-1811) adıyla yayımlanmıştır (Rabat 2001).

Batı Afrika’da Kādiriyye tarikatı Muhtâr el-Küntî’nin atalarından Sîdî Ahmed el-Bekkây’a nisbetle Bekkâiyye, kendisine nisbetle Muhtâriyye/Küntiyye ve oğluna nisbetle Muhammediyye diye de anılır. Batı Afrika’da Mâlikî mezhebinin en önemli ve etkin şahsiyetlerinden biri olan Küntî, bölgede izleri silinmeye yüz tutmuş bulunan Kādiriyye tarikatını ihya eden bir müceddid kabul edilir. Kādirî zikrine Sahra bölgesi halkının karakter ve mizacına uygun yeni ezkâr ve evrâd eklemiş, bölgedeki dinî geleneklerin de etkisiyle kerametlere, harflere, gizli ve bâtınî ilimlere, tılsıma, rüya tabirine önem vermiştir. Bu tutumu bölge fukahası arasında tartışmalara yol açmış ve tenkitlere mâruz kalmıştır. Önemli bir muhalifi Muhtâr b. Bûnâ el-Cekenî’dir. Ancak bunların daha sonra mektuplaştıkları ve aralarında iyi ilişkiler kurulduğu kaydedilir. Medreseler açarak dinî ilimlerin öğretimi üzerinde durması, şer‘î esaslara titizlikle riayet etmesi ve uygulamalarında belirli kıyafete, asâ taşımaya, raks, yüksek sesle zikir vb. hususlara yer vermeyerek bölge halkının hayat tarzına uygun bir sadeliği benimsemesi tarikatın halk arasında büyük rağbet görmesinin önemli etkenlerinden biri olmuştur. Küntî’nin öğrenci ve müridleri arasında Sîdiyâ el-Kebîr diye tanınan Sîdî b. Muhtâr b. Heybe el-Ebyeyrî, Kādî b. Hâc Elfag el-Îcîcî, Mustafa el-Arabî el-Ebyeyrî, Muhammed Emîn b. Abdülvehhâb el-Kalkamî, Muhammed Tâhir, Alfa Nûh b. Tâhir el-Fûlânî önde gelenlerdir. Kendisinden sonra oğlu Muhammed irşad makamına geçmiştir.

Eserleri. 1. el-Cürʿatü’ṣ-ṣâfiye ve’n-nefḥatü’l-kâfiye. Tasavvuf ve ahlâka dair bir eserdir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ, s. 91, 347; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 204; II, 82; III, 162, 424). en-Naṣîḥatü’l-kâfiye, el-Cürʿatü’ṣ-ṣâfiye ve’n-naṣîḥatü’l-kâfiye, en-Naṣîḥatü’ş-şâfiyetü’l-kâfiye gibi isimlerle de anılan eser müellifi tarafından er-Reşfetü’ş-şâfiye mine’l-Cürʿati’ṣ-ṣâfiye adıyla ihtisar edilmiştir.

2. el-Kevkebü’l-vekkâd fî ẕikri’l-meşâyiḫ ve ḥaḳāʾiḳi’l-evrâd. Eserde vahiy, ilham, vird hakkında bilgi verilmekte, virdlerin Kur’an ve hadislerden alındığı ispata çalışılmakta, ayrıca dua ve âdâbı, nur, havf ve recânın mahiyeti, teheccüd namazı, velâyetin alâmetleri, şeytan ve cin, zikirle ilgili meseleler, Allah’ın ilim ve ameli birlikte lutfettiği kimse ile ilimsiz amel eden kişi arasındaki fark, hadisler ve yorumları gibi meseleler üzerinde durulmaktadır (Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 226-227; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 48, 357; V, 48; Allûş – Recrâcî, I/2, s. 231).

3. Keşfü’l-lebs fîmâ beyne’r-rûḥ ve’n-nefs. Bu eserde ruh ve nefsin mahiyeti, günahın mârifet ve taate engel olması, tevhid, Allah’ın isim ve sıfatları, takvâ gibi konular ele alınmıştır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 275).

4. Ceẕvetü’l-envâr fi’z-zeb ʿan menâṣıbi evliyâʾi’llâhi’l-aḫyâr. Evliyanın kerametlerini kabul etmeyen Muhtâr b. Bûne el-Cekenî’ye reddiye olarak kaleme alınmıştır (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ, s. 72; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 203; III, 300, 521).

5. Kitâbü’l-Minne fiʿtiḳādi Ehli’s-sünne. Tevhid, iman, küfür, şefaat, istiğfar, büyük günahlar, kader, kıyamet ve alâmetleri, arş, evliya, dua, zikir ve diğer birçok konuyu içermektedir (The Meanings of Timbuktu, s. 215-217; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 183, 184).

6. el-Ecvibetü’l-mühimme li-men lehû bi-emri (dînihî) himme. Eğitim ve öğretim, kazanç, evlenme, âdâb-ı muâşeret, zühd, sadaka, hâkimlik gibi konularla ilgilidir (a.g.e., I, 35, 36; II, 512; III, 411; IV, 67; V, 586).

7. el-İrşâd fî meṣâliḥi’l-ʿibâd. İki ciltlik bir eser olup mutaassıp dindarlara nasihat etmek, müslümanları tekfir edenlerin görüşlerini çürütmek ve çeşitli mezhep fırkaları hakkında bilgi vermek amacıyla kaleme alınmıştır (a.g.e., II, 131).

8. Hidâyetü’ṭ-ṭullâb. Mâlikî fıkhına dair muhtasar bir çalışma olan eserde Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muḫtaṣar’ı örnek alınmakla birlikte burada metin daha açık bir dille yazılmış ve ihtilâflara fazla girilmemiştir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 334; Allûş – Recrâcî, I/2, s. 331; Hunwick, Arabic Literature, IV, 76). Müellif eserini Fetḥu’l-vehhâb fî beyâni elfâẓi Hidâyeti’ṭ-ṭullâb adıyla dört büyük cilt halinde şerhetmiştir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 208-209; Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 181-182; Hunwick, Arabic Literature, IV, 75).

9. el-Bürdü’l-müveşşâ fî ḳaṭʿi’l-metâmiʿ ve’r-rüşâ. Rüşvet, hâkimlik, hâkimin âdil olmaması halinde topluma düşen sorumluluk, emanet, helâl-haram, adalet ve şartları, yönetici ve hâkimlerin sorumlulukları, yalan şahitlik vb. konuların ele alındığı iki ciltlik bir eserdir (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 392; II, 82; III, 139; IV, 130, 550). Müellifin oğlu Muhammed eseri ʿİlmü’l-yaḳīn ve sünenü’l-müttaḳīn bi-ḥasmi’l-itâveti’l-müzevvere bi-ḥaḳḳi’l-müstaḥıḳḳīn adıyla şerhetmiştir (Hunwick, Arabic Literature, IV, 73-97).

10. Nüzhetü’r-râvî ve buġyetü’l-ḥâvî. Siyere dair yirmi bir bölümlük bir eser olup Allah’ın birliği, helâl-haram, cennet ve cehennem gibi konuları da içerir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ, s. 98; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 235; III, 206; M. Abdullah İnân v.dğr., II, 1058-1060).

11. Nefḥu’ṭ-ṭîb fi’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebiyyi’l-ḥabîb (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ, s. 84; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 266-267; II, 48, 50, 65, 165, 523; III, 342, 502; V, 48, 84, 91, 481). Eser müellifin oğlu Muhammed tarafından er-Ravżü’l-ḥasîb (Menûnî, II, 832; Allûş – Recrâcî, I/2, s. 217), ayrıca Abdüsselâm b. Muhammed el-Ya‘kūbî el-Fâsî tarafından Nüzhetü’l-ebrâr ve riyâżü’l-envâr ve’l-ezhâr ve sırru nûri’l-envâr ve’l-esrâr fî aṣli yenbûʿi şerefi aṭyebi’ṭ-ṭîb ʿale’ṣ-ṣalâti’l-müsemmât bi-Nefḥi’ṭ-ṭîb fi’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebiyyi’l-ḥabîb adıyla şerhedilmiştir (Menûnî, II, 844).

12. Süllemü’r-rıḍvân bi-ẕevḳi ḥalâveti’l-îmân. Öğretme ve öğrenmenin âdâbı hakkındadır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 216). Küntî’nin bu konuda Maṭıyyetü’l-ḫalâṣ fî (maʿnâ) kelimeti’l-iḫlâṣ fî şeʾni’l-muʿallim ve’l-müteʿallim adlı bir eseri daha vardır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 126; Hunwick, Arabic Literature, IV, 78).

13. Fetḥu’l-vedûd Şerḥu’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd. İbn Mâlik’e ait eserin 1000 beyitlik şerhidir (nşr. Me’mûn Muhammed Ahmed, Kahire 1423/2002).

14. Keşfü’n-niḳāb ʿan esrâri Fâtiḥati’l-Kitâb (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 11; II, 81, 357).

15. Zevâlü’l-ilbâs fî ṭardi’ş-şeyṭâni’l (vesvâsi’l)-ḫannâs. Tasavvufa dairdir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ, s. 96, 324; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 215).

16. Fıḳhü’l-aʿyân fî ḥaḳāʾiḳi’l-Ḳurʾân ve’s-sünne. Küntî, Lübbü’l-elbâb fî ḥaḳāʾiḳi’s-sünne ve’l-Kitâb adıyla da anılan bu iki ciltlik eserini bazı talebelerinin yağmur bulutlarının mahiyeti hakkında sordukları soru üzerine yazmıştır. Eserde meteorolojik olaylar, gayb âlemi, Kur’an’dan çıkarılan ilimler, nefis, şeytan, seyahatin fazileti, tıbb-ı nebevî gibi konular hakkında da bilgi verilir (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 215; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 487; III, 301).

17. Fetâvâ fıḳhiyye (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihristü maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Maʿhedi’l-Morîtânî, s. 56, 92, 105, 134, 178). Bu konuda ayrıca Nevâzil fi’l-fıḳh, Ecvibe fi’l-fıḳh ve’s-siyâse, Ecvibe fıḳhiyye adlı risâleleri vardır (fıkıh ve tasavvufla ilgili çeşitli konulara dair cevap, fetva ve küçük risâleleri için ayrıca bk. Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 201-202, 220; II, 140, 153, 238, 358, 375; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I-III, tür.yer.).

18. Mecmûʿa min aḥzâbihî (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 342).

Küntî’nin tertip ettiği evrâd ve hizipler bazı özel adlarla müstakil olarak veya bir arada çeşitli mecmualarda günümüze ulaşmıştır (a.g.e., I, 207, 226; II, 169, 419, 423, 520; III, 277, 556). Küntî’nin telifleri içinde çeşitli kişilere verdiği öğütler, yaptığı vasiyetler, bazı önemli kişi ve kabilelere yazdığı mektuplar, muhtelif konularda kaleme aldığı manzumeler önemli bir yekün tutar. Ehmîmed b. A‘mer, onun şiirlerini Nuakşot Üniversitesi’nde bitirme tezi olarak derleyip neşre hazırlamıştır (Dîvânü’ş-Şeyḫ Seyyid Muḫtâr el-Küntî, 1991).

Diğer Bazı Eserleri: Naṣîḥa li’n-nisâʾ (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihristü maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Maʿhedi’l-Morîtânî, s. 152); eş-Şümûsü’l-Muḥammediyye fi’l-ʿaḳāʾidi’l-Muḥammediyye (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 188); Kitâb (Risâle) fî ʿilmi’t-taṣavvuf (a.g.e., s. 225; Muṣannef fi’t-taṣavvuf adlı aynı hacimdeki risâle de bu olmalıdır; a.g.e., s. 266); el-Ḥıṣnü’l-menîʾ fi’t-teveddüd ile’l-ḥabîb (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 82); Keşfü’l-esrâr ʿammâ ḫufiye ʿani’l-efkâr (a.g.e., III, 520); Manẓûme fî ʿilmi’r-resm (a.g.e., V, 482); Risâle fi’l-evfâḳ ve’l-esrâr (a.g.e, V, 486); Şerḥu ismi’llâhi’l-aʿẓam (a.g.e., V, 75, 486); et-Teẕyîlü’l-celîl (a.g.e., II, 120; III, 422); Dîvânü’l-mülûk fî selâṭîni’s-Sûdân (a.g.e., II, 268); el-ʿİlmü’n-nâfiʿ (a.g.e., I, 219; III, 175; Hunwick, Arabic Literature, IV, 76; bu eser oğlu Muhammed’e de nisbet edilir: Abdülkādir Memmâ Haydere, II, 395); Aḥkâmü’ż-żiyâfe (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihristü maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Maʿhedi’l-Morîtânî, s. 55); Kitâbü’l-Memzûc (Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 230-231); Nuḍârü’ẕ-ẕeheb fî külli fennin münteḫab. Tasavvuf, tarih ve edebiyata dair üç ciltlik bir eserdir (Hunwick, Arabic Literature, IV, 79) (Küntî’nin eserleri ve yazma nüshaları için ayrıca bk. a.g.e., IV, 68-94; bir kısmının muhtevası hakkında bk. The Meanings of Timbuktu, s. 215-227).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 107-109 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.