İBNÜ’l-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec

510 (1116) yılı civarında Bağdat’ta doğdu. Soyu Hz. Ebû Bekir’e dayanır. Dedelerinden Ca‘fer b. Abdullah el-Cevzî’ye nisbetle İbnü’l-Cevzî diye tanındı. Üç yaşında iken babası vefat ettiğinden amcasının himayesinde büyüdü. Babasından kalan servet sayesinde kimseye muhtaç olmadan öğrenimini sürdürdü. Amcası tarafından İbn Nâsır es-Selâmî’nin ders halkasına dahil edildi ve ondan tarih, hadis ve ahlâk ilimlerini okudu. Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Husayn eş-Şeybânî, Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, İbnü’t-Taber Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Ahmed el-Harîrî, İbnü’z-Zâgūnî ve Abdülvehhâb el-Enmâtî gibi ilim adamlarının da aralarında bulunduğu seksenden fazla âlimden ilim tahsil etti. Hocası İbnü’z-Zâgūnî’nin vefatından (527/1132) sonra onun yerine geçerek Mansûr Camii’nde vaaz etmeye ve daha sonra halife ile vezirlerin yanı sıra fakihlerin de katıldığı meclislerde ilmî konuşmalar yapmaya başladı. 553 (1158) yılındaki hac yolculuğu dışında Bağdat’tan pek ayrılmadı. İbnü’l-Cevzî devlet ricâliyle iyi ilişkiler kurmaya önem verdi. Oğlu Ebü’l-Kāsım Ali’yi Müstencid-Billâh’ın veziri Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin kızıyla evlendirdi. Ancak bu ilişkileri sebebiyle Bağdat’taki bazı Hanbelîler’in tenkitlerine mâruz kaldı. Halife Nâsır-Lidînillâh’ın, Şiî olan ve Hanbelîler’e karşı iyi düşünceler beslemeyen İbnü’l-Kassâb’ı vezir tayin etmesi üzerine yaşlılık döneminde devlet ricâliyle ilişkileri bozuldu. İbnü’l-Kassâb tarafından, Hz. Ebû Bekir’in soyundan gelen bir Nâsıbî olduğu iddiasıyla Şiî temayüller taşıyan halifeye şikâyet edilmesi üzerine medresenin vakfından zimmetine mal geçirmekle suçlanarak görevinden azledildi. 590’da (1194) Vâsıt’a sürgün edilerek beş yıl süreyle oradaki bir evde tek başına ikamete mecbur tutuldu, bazı kitapları da yakıldı. Oğlu Ebû Muhammed Yûsuf’un yaptığı vaazların Halife Nâsır-Lidînillâh’ın annesini etkilemesi sonucunda sürgün cezası kaldırıldı. Bağdat’a döndüğünde medrese erbabının yanı sıra bu olayı tasvip etmeyen sûfîlerin de katıldığı büyük bir kalabalık tarafından karşılandı. Hayatının geri kalan kısmını Bağdat’ta irşad faaliyetlerine devam ederek geçirdi. 12 Ramazan 597 (16 Haziran 1201) tarihinde vefat etti ve Bâbü Harb Kabristanı’nda bulunan Ahmed b. Hanbel’in mezarının yanına defnedildi.

İbnü’l-Cevzî tarih, biyografi, hadis, tefsir ve akaid alanlarında eser telif etmiş, aynı zamanda çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Talha b. Muzaffer es-Sa‘lebî, kendi oğlu Yûsuf ve torunu Sıbt İbnü’l-Cevzî, İbnü’d-Dübeysî, İbnü’l-Katîî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî, Abdüllatîf el-Harrânî ve Muvaffakuddin İbn Kudâme onun meşhur öğrencilerindendir. Eserlerinin incelenmesinden anlaşıldığına göre felsefe ve dinler tarihi konularında da eleştiri yapabilecek seviyede bir kültüre sahipti. Usûl-i fıkıh âlimleri arasında da gösterilen İbnü’l-Cevzî’ye göre kıyas hiçbir zaman sahih hadisin önüne geçirilemez. Fakih olabilmek için bütün İslâmî ilimleri bilmek, ayrıca İslâm ahlâkına da bağlı olmak gerekir. Fıkıhta Ahmed b. Hanbel’in mezhebini benimsemekle birlikte onu aynen taklit etmemiş, fıkhî hükümlerin delillerini araştırıp ona göre hareket etmeyi gerekli görmüştür (Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, s. 501). Nitekim bazı meselelerde Ahmed b. Hanbel’e muhalif görüşlere sahip olduğu bilinmektedir (Âmine M. Nusayr, s. 62). Bu sebeple İbnü’l-Cevzî’nin taassup derecesinde bir Hanbelî olduğu yolundaki iddia pek isabetli görünmemektedir (Mahmûd Ahmed Kaysiyye en-Nedvî, s. 138).

Onun ilmî şahsiyetinde dilciliği de önemli bir yer tutar. Devrinin dil âlimi Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī’den Arap dili ve edebiyatı öğrenimi gördükten sonra teorik eserler ve bir divan oluşturacak kadar şiir kaleme almıştır. İbnü’l-Cevzî bir vâiz olarak da ün yapmıştır. Hem vaaz ve irşadın teorisiyle uğraşarak eserler yazmış hem de heyecanlı vaazlar vermiştir. Kendi ifadesine göre vaazları gayri müslimler üzerinde de etkili olmuş ve her zümreden insana hitap eden vaaz meclislerinde konuşmuştur (a.g.e., s. 183-211).

İbnü’l-Cevzî’nin ilmî şahsiyetinde ağır basan bir yönü de onun bir usûlü’d-dîn ve akaid âlimi olmasıdır. Kendi dönemine kadar teşekkül eden İslâmî telakki ve disiplinlere eleştirel yaklaşımlarda bulunması Kur’an, Sünnet ve beşerî ilimler açısından İslâm’a genel çerçevede bakışlar yaptığını göstermektedir. İbnü’l-Cevzî’nin tenkidî bir tarzda incelediği disiplinlerin başında tasavvuf geleneği ve buna bağlı olarak bazı sûfîler gelir. Ona göre Ebû Tâlib el-Mekkî’nin Ḳūtü’l-ḳulûb’unda, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserinde, Kuşeyrî’nin er-Risâle’sinde, Muhammed b. Tâhir el-Makdisî’nin Ṣafvetü’t-taṣavvuf’unda ve Serrâc’ın el-Lümaʿında İslâm’ın getirdiği hayat tarzıyla bağdaşmayan, vahye ve akla aykırı düşen sübjektif anlayışlar vardır. Tasavvuf kavramı çok sonra ortaya çıktığı halde tasavvuf mensuplarının Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali ve diğer ileri gelen sahâbîleri sûfiyye içinde göstermeleri, sûfîlerin bütün davranışlarını doğru kabul edip onları nasların ve Hz. Peygamber’in önüne geçirmeleri, nefis terbiyesi için insanın kendisine eziyet etmesini tavsiye etmeleri, zaruret miktarı dışında mal biriktirmeyi ve rızık endişesiyle çalışmayı tevekküle aykırı görmeleri, benimsedikleri hayat tarzıyla ruhbanlığa benzer bir yol takip etmeleri, naslarda yer almadığı halde “Allah sevgisi” yerine “Allah aşkı” kavramını icat etmeleri ve nihayet Kur’an’ı tefsir ederken ilmî dayanağı bulunmayan işârî yönteme başvurmaları, İbnü’l-Cevzî’nin eserlerinde sûfîlere yönelttiği eleştirilerden bazılarıdır. Müellif, sûfîlerin hayat tarzının Hz. Peygamber’in gösterdiği çizgiye çekilmesi gerektiğini ısrarla belirtmiştir (Telbîsü İblîs, s. 60, 64, 152, 165-218, 287-288).

Kelâmcıları da eleştiren İbnü’l-Cevzî, onların haberî sıfatları te’vile tâbi tutmasını halk için zararlı ve peygamberlerin yöntemine aykırı bulmuştur. Zira ulûhiyyete dair bilgiler duyulara konu teşkil etmediğinden halkın zihninde, te’vilin getirdiği “nefiy” yoluyla değil ancak “isbât” yöntemiyle anlam kazanabilir. Peygamberler de ulûhiyyet konularını isbât yöntemine dayanarak insanlara telkin etmişlerdir. Kelâmcılar ise çoğunluğu oluşturan avamın zihninde sağlam bir ulûhiyyet akîdesi oluşturacak yerde onların akîdesini sarsmışlardır. Her ne kadar tenzihe ulaşmak için te’vil gerekliyse de bu sadece âlimler için söz konusudur. Kelâmcılar ayrıca cevher, araz, cüz’ lâ-yetecezzâ gibi gereksiz tartışmalara girişmişlerdir (Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 101-103, 183-185, 267-272; Telbîsü İblîs, s. 89).

İbnü’l-Cevzî’nin tarih alanındaki geniş bilgisi birçok müellif tarafından vurgulanmaktadır (meselâ bk. Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 367, 377; İbn Receb, I, 412). Onun el-Muntaẓam adlı eserine yazdığı mukaddime tarihe bakışı ve tarih yazıcılığına dair görüşleri hakkında fikir verecek niteliktedir. İnsanların çok yönlü merakını dikkate alarak el-Muntaẓam’ı telif ettiğini belirten (I, 115) İbnü’l-Cevzî’ye göre tarihin birçok faydası arasında iki nokta ön plana çıkmaktadır. Bunlardan biri ibret almak, diğeri tarih bilgisinin sağladığı psikolojik rahatlıktır. Kişi, tarihi incelemek suretiyle zaman içinde olup biten garip olaylar ve kaderin tecellileri hakkında bilgi edinerek teselli bulur (a.g.e., I, 117). Rivayetleri kaydederken seçici davranmak gerektiğini söyleyen İbnü’l-Cevzî’ye göre halkın bilmesinde yarar bulunan güzel olayların kaydedilmesi gerekir; bunun yanında sıhhatli olmayan ve faydası umulmayan rivayetlere itibar edilmemelidir. İbnü’l-Cevzî, Vehb b. Münebbih gibi tarihçileri hurafeleri ve akıl dışı rivayetleri nakletmeleri sebebiyle eleştirir.

Umumi tarih, siyer, tabakat ve menâkıb gibi alanlarda kaleme aldığı eserler İbnü’l-Cevzî’nin tarihçi olarak ilgi duyduğu konular hakkında fikir vermektedir. el-Muntaẓam’da sadece olayları veya sadece biyografileri değil her ikisini de yıllara göre ayrı başlıklar altında kaydetmek suretiyle iki metodu birleştirmiş ve böylece tarih yazıcılığına yenilik getirmiştir. İbnü’l-Cevzî eserlerinde tarihî mirası geniş bir şekilde değerlendirdiği gibi kendi gözlemlerinden, belgelerden ve çağdaşı olan diğer şahıslardan da faydalanmıştır. Eserlerinde rivayetleri tenkide tâbi tutarak zayıf olduklarını belirtir veya bunları tamamen reddeder, bazan da çeşitli rivayetler arasında tercihler yapar. Kendisinden sonraki birçok tarihçiye kaynak oluşturan İbnü’l-Cevzî onları tarih yazım metodu bakımından etkilemiştir. Onun, rivayetleri ve olaylarla şahıs biyografilerini birleştiren metodu torunu Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin yanı sıra İbnü’s-Sâî, Zehebî, İbn Şâkir el-Kütübî, Yâfiî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Tağrîberdî ve İbnü’l-İmâd gibi tarihçiler tarafından uygulanmıştır. Yâkūt el-Hamevî, İzzeddin İbnü’l-Esîr, İbn Hallikân, İbnü’l-Fuvatî, İbn Hacer el-Askalânî ve Süyûtî, İbnü’l-Cevzî’den iktibaslarda bulunmuşlardır. Tarihçi öğrencileri İbnü’d-Dübeysî ve İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî de kendisinden istifade eden müellifler arasında yer almaktadır. İbnü’l-Cevzî tabakat kitapları alanında da dikkat çeker. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserini esas alıp Ṣıfatü’ṣ-ṣafve’yi telif ettiği gibi Telḳīḥu fühûmi ehli’l-es̱er ve el-Müctebâ mine’l-müctenâ adlı eserlerinde de sahâbe, tâbiîn ve diğer meşhur râvi ve şahısları muhtelif başlıklar altında gruplandırmıştır.

Aynı zamanda bir siyer müellifi olan İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam’da Hz. Peygamber dönemine yer verdiği gibi ona dair el-Vefâ bi-aḥvâli’l-Muṣṭafâ adlı müstakil bir eser de yazmıştır. İbnü’l-Cevzî’nin, haklarında eser telif etmek üzere İslâm tarihinde örnek kabul edilen meşhur şahsiyetleri tercih etmiş olması dikkat çekicidir. Hz. Ömer, Ömer b. Abdülazîz, Hasan-ı Basrî, Ma‘rûf-i Kerhî ve Ahmed b. Hanbel gibi şahsiyetlere dair eserleri burada zikredilebilir. İbnü’l-Cevzî aynı zamanda bir şehir tarihçisi de sayılabilir. el-Muntaẓam’da Bağdat’tan başka muhtelif şehirler hakkında bilgi vermiş, ayrıca Mekke ve Medine’yi konu edinen Müs̱îrü’l-ġarâmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin ile Feżâʾilü’l-Ḳuds ve Menâḳıbü Baġdâd adlı eserleri kaleme almıştır.

İbnü’l-Cevzî bazı rivayetleri dolayısıyla tenkit edilmiştir. Zehebî onun meşhur bir vâiz olduğunu belirttikten sonra vaazlarını 100.000 kişinin dinlediğine dair kendi rivayetlerini mübalağalı bularak sesin duyulması ve mekân açısından bunun mümkün olmadığını kaydeder (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 370). İzzeddin İbnü’l-Esîr, İbnü’l-Cevzî’nin özellikle diğer mezheplere mensup kişileri eleştirmesi sırasında aşırılığa kaçtığını belirtirken (el-Kâmil, XII, 171) Yâkūt el-Hamevî, verdiği bazı bilgilerin doğru olmadığını veya bunları karıştırdığını ifade eder (Muʿcemü’l-üdebâʾ, IV, 250; XVII, 13; ayrıca bk. Hasan Îsâ Ali el-Hakîm, Kitâbü’l-Muntaẓam, s. 558-559). İbnü’l-Cevzî’nin tarihçiliğine dair çalışmalar arasında Joseph de Somogyi’nin iki makalesiyle (JRAS [1932], s. 49-76; AO, VI/1-3 [1956], s. 207-214) Hasan Îsâ Ali el-Hakîm’in Kitâbü’l-Muntaẓam li’bni’l-Cevzî: Dirâse fî menhecihî ve mevâridihî ve ehemmiyetih adlı doktora tezi (Beyrut 1405/1985) zikredilebilir.

İbnü’l-Cevzî’nin itikadî görüşlerini şöylece özetlemek mümkündür: Akıl, tabiat kanunlarını bilme gücüne sahip bulunmakla birlikte bütün varlık ve olayların hikmetlerini kavramaktan, ayrıca kendi mahiyetini keşfetmekten âcizdir. Bu sebeple vahyin desteğine muhtaçtır; vahyin getirdiği bilgileri teslimiyetle karşılayıp benimsemesi gerekir. İlham naslara olan ihtiyacı ortadan kaldırmaz ve naslara aykırı olması halinde bir değer taşımaz. Allah’ın varlığını inkâr edenler onun duyularla idrak edilemeyişini delil olarak gösterirlerse de Allah maddî bir varlık olmadığından onların bu istidlâli isabetsizdir. Başta kendi bedeni olmak üzere bütün varlıkları yaratılış amacı ve gördükleri fonksiyonlar açısından inceleyen insan, bunların bilgi ve hikmet sahibi bir varlık tarafından yaratılmış olduğu sonucuna ulaşır (Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 76, 253; Telbîsü İblîs, s. 42). Akıl yürütmek suretiyle Allah’ın varlığını bilmek mümkün olduğu halde zât-sıfat münasebetini ve ilâhî fiillerin mahiyetini kavramak imkân dahilinde değildir. Akaid alanında yapılan hataların çoğu bu hususu dikkate almayıp Allah’ı yaratıklara kıyas etmekten kaynaklanır. Naslarda yer alan vech, yed, istivâ, nüzûl, ruh vb. kavramların mecazi anlamlar taşıyabileceklerini kabul etmek gerekir. Nitekim ölümün cennetle cehennem arasında öldürüleceğini bildiren örneklerde olduğu gibi bazı nasların mecazi mânalar taşıdığını yine naslar göstermektedir. Bundan dolayı istivâ ve nüzûl Allah’ın yukarıda olduğu anlamına gelmez. Selef yöntemini benimseyerek teşbihi reddetmekle birlikte bu tür nasların yerine göre bazan te’vil edilmeden olduğu gibi benimsenmesi, bazan da sıfatın aslını ortadan kaldırmayan bir te’vile başvurulması bu konuda tercih edilmesi gereken en geçerli yoldur (Defʿu şübehi’t-teşbîh, s. 101-107; Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 84-85, 324-325, 336-337; Takıyyüddin İbn Teymiyye, Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl, VII, 263).

Kur’an hakkında bilinmesi gereken şey, onun benzerini yapmaktan insanları âciz bırakan Allah kelâmı, Hz. Peygamber’in mûcizesi ve insanları hidayete sevkeden bir kitap olduğudur. Bunun ötesinde Kur’an’ın mahlûk olup olmadığını tartışmak fayda sağlamayan gereksiz sözlerden ibarettir. Bu sebepledir ki Kur’an hakkında tartışma yasaklanmış, Selef de buna uymuştur.

İman-küfür, hidayet-dalâlet, itaat-isyan vb. fiilleri yaratan Allah’tır; bu fiillerin oluşmasında beşerî iradenin rolü yoktur (Zâdü’l-mesîr, II, 107, 138). Bununla birlikte insanın sorumlu tutulması zulüm olarak nitelendirilemez; çünkü bazı âyetlerde, bâtıl inançlarını kadere sığınarak mâzur göstermeye çalışan müşriklerin tutarlı bir delili bulunmadığı, bazı âyetlerde ise Allah’ın kullarına rahmetiyle muamele ettiği ve fiillerini dilediği gibi işlediği açıklanmıştır (el-En‘âm 6/12, 54, 148). Kazâ ve kader, sırrı ve hikmeti insanlar tarafından anlaşılamayan ve teslimiyetle karşılanması gereken konulardır (Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 364-366).

Allah’ın insanlar içinden birini seçip üstün niteliklere sahip kılması ve vahiy almaya elverişli hale getirmesi mümkündür. Cenâb-ı Hak varlıkları değişik özellik ve kabiliyetlerde yaratmıştır. Fâni bedenlerin hastalıklarını iyileştirecek ilâçlar yarattığı gibi âhiret yurdunda devam edecek olan hayata hazırlık yapmak üzere yeryüzünde kötü davranışlarıyla fesat çıkaranları ıslah etmesi ve onları erdemli hale getirmesi için bazı insanları görevlendirmesi de imkân dahilindedir. Hz. Peygamber, getirdiği Kur’an ve onu açıklayıp uygulayan sünnetiyle insanların kalbini inceltmiş, onları kötülüklerden uzaklaştırıp iyiliklere sevketmiştir. Kur’an dışında Resûl-i Ekrem’in mütevâtir olan mûcizeleri yoktur. Ancak hissî mûcizeler konusunda nakledilen âhâd rivayetlerden onun Kur’an dışında da mûcizeler gösterdiği sonucu çıkar (el-Vefâ, I, 265, 339; Telbîsü İblîs, s. 66, 119).

Ölümden sonra ruh yok olmayıp nimet veya azap içinde varlığını sürdürür. Müminlerin ruhları kıyamete kadar cennette bulunur; kıyametin kopmasından sonra da diriltilen bedenlere iade edilir. Bedenlerin diriltilebileceğini gösteren çeşitli deliller mevcuttur. Bunlardan biri Hz. Mûsâ’nın elinde asânın canlı yılana dönüşmesi, bir diğeri de Hz. Sâlih’in mûcizesi olarak taştan devenin yaratılmasıdır. Bedenler ruhların haz veya elem duymasının vasıtalarıdır, bu vasıtalar olmadan ruhlar nimet veya azap içinde bulunamaz. Âhirette müminler için nimet, kâfirler için de azap ebedîdir (Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 35, 272-273, 275, 327; Telbîsü İblîs, s. 79). Allah’ın emrettikleri fazilet, yasakladıkları ise rezîlettir. Ahlâklı insan ilâhî emirlere uyan, ahlâksız insan da bunlara aykırı davranan kişidir. Ancak dinin bulunmadığı yerde ahlâk ilkelerini belirleyen akıldır.

Selefî-kelâmî bir çizgide yer alan İbnü’l-Cevzî aklı sınırlı bilgi kaynağı olarak görmüş, ilhamın nasların önüne geçirilemeyeceğini belirterek mutasavvıfenin fikirlerini eleştirmiş, Allah’ın varlığını gaye ve nizam deliline uygun şekilde kanıtlamaya çalışmış, ilâhî sıfatlar konusunda kısmen kelâmcıların görüşlerine meyledip teşbihi benimseyen bazı Hanbelîler’i reddetmiş, kaderin nihaî noktada akıl yoluyla çözümlenemeyeceğini kabul edip cebre yaklaşmış, nübüvvetin ise aklen temellendirilebileceğini savunmuştur. İtikadî meselelerde Ebü’l-Vefâ İbn Akīl’in tesirinde kalmış, mutasavvıfeye bakışında da onun görüşlerinden etkilenmiştir. Yer yer eleştirilerine mâruz kaldığı İbn Teymiyye üzerinde etkili olmuş ve Selefî-Hanbelî çizginin kökleşmesine katkıda bulunmuştur (İbn Teymiyye, Mecmûʿu fetâvâ, IV, 169). Âmine Muhammed Nusayr, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî ârâʾühü’l-kelâmiyye ve’l-aḫlâḳıyye adlı bir doktora çalışması yapmıştır (Kahire 1407/1987).

Eserleri. A) Tarih. 1. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Kâinatın ve Hz. Âdem’in yaratılışından başlayıp 574 (1179) yılına kadar cereyan eden olayları hicretten itibaren kronolojik sırayla kaydeden, her yıla ait olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden önemli şahsiyetlerin hayat hikâyelerine de yer veren biyografi ağırlıklı bir umumi tarihtir. el-Muntaẓam’ın, 257-574 (871-1179) yıllarını içeren bölümü aralarında Fritz Krenkow’un da bulunduğu bir heyet (V-X, Haydarâbâd-Dekken 1357-1359/1938-1940), tamamı ise Muhammed Abdülkādir Atâ ve Mustafa Abdülkādir Atâ (I-XVIII, Beyrut 1412/1992, 1415/1995) tarafından yayımlanmış, bu neşre İbrâhim Şemseddin’in hazırladığı indeks de eklenmiştir (Beyrut 1413/1993). Eserin diğer bir neşri Süheyl Zekkâr tarafından gerçekleştirilmiş (Beyrut 1415/1995), kitap için ayrıca üç ciltlik bir indeks hazırlanmıştır (Beyrut 1416/1996).

2. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserindeki bir kısım bilgi ve rivayetlerin özetlenmesi veya çıkarılması, bunun yanında bazı şahısların eklenmesi suretiyle telif edilmiş olup Mahmûd Fâhûrî ve Muhammed Revvâs Kal‘acî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1399/1979).

3. Telḳīḥu fühûmi ehli’l-es̱er fî ʿuyûni’t-târîḫ ve’s-siyer. Tarih, tabakat, siyer ve hadis ilimleriyle ilgili olup sahâbe, tâbiîn, diğer meşhur râvi ve şahısların alfabetik olarak sıralanmasıyla meydana gelmiştir. Eserde geçmiş peygamberlere kısaca temas edildikten sonra Hz. Peygamber’in sîretinden bazı konulara yer verilir; ardından Hz. Ebû Bekir’den itibaren Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’a (1180-1225) kadar halifeler zikredilir. Erkek ve kadın sahâbîler, Hz. Peygamber’den 1000’den çok hadis rivayet edenlerden (müksirûn) başlamak üzere en az bir hadis nakletmiş olan sahâbîler, Habeşistan’a hicret eden, Akabe biatlarında bulunan, Bedir ve Uhud savaşlarına katılıp şehid olan, Cezîre ve Mısır gibi bölgelere yerleşen sahâbîler çeşitli başlıklar altında alfabetik olarak sıralanır. Eksik bir baskısı Carl Brockelmann tarafından gerçekleştirilen eser (ʿAbderraḥmān Abulfarağ İbn al-Ğauzi’s Talḳīḥ fuhūm ahl alāṯār fī Muḫtaṣar assijar walaḫbār. Nach der Berliner Handschrift untersucht, Leiden 1892) Hindistan’da iki defa basılmış (Delhi 1869, 1927), daha sonra Ali Hasan tarafından neşredilmiştir (Kahire 1975).

4. el-Miṣbâḥu’l-muḍîʾ fî ḫilâfeti’l-Müstażî (el-Miṣbâḥu’l-muḍîʾ bi-feżâʾili [fî devleti]’l-Müstażî, el-Miṣbâḥu’l-muḍîʾ li-daʿveti’l-İmâmi’l-Müstażî). Halife Müstazî-Biemrillâh’a ithaf edilip ona nasihat amacıyla kaleme alınan siyâsetnâme türünde bir eserdir. On yedi bölümden oluşan kitabın on birinci bölümünde Emevî halifelerine oldukça sınırlı bir yer ayrılmışken Hulefâ-yi Râşidîn ve Abbâsî halifelerinin hayatlarından örnekler verilir. Daha sonraki bölümlerde geçmiş halife ve emîrlerin yaptığı veya kendilerine yapılan nasihatler kaydedilip zühd ve takvâ sahibi idareciler anlatılır. Eseri Nâciye Abdullah İbrâhim yayımlamıştır (Bağdat 1396/1976).

5. el-Vefâ bi-aḥvâli’l-Muṣṭafâ (el-Vefâ bi-[fî] feżâʾili’l-Muṣṭafâ, el-Vefâ bi’t-taʿrîf bi’l-Muṣṭafâ). Hz. Peygamber’in sîreti, şemâili ve mûcizelerine dairdir (nşr. Mustafa Abdülvâhid, Kahire 1386/1966). Mirzazâde Ahmed Neylî eseri el-Evfâ fî tercemeti’l-Vefâ adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 66, Mihrişah Sultan, nr. 305; İÜ Ktp., TY, nr. 7378).

6. Menâḳıbü ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb (Târîḫu [Sîretü] ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb). Muhammed Emîn el-Hancî tarafından Târîḫu ʿÖmer İbni’l-Ḫaṭṭâb evvelü ḥâkim dîmuḳrâṭî fi’l-İslâm adıyla neşredilen eser (Kahire 1342/1924), Târîḫu ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb ismiyle Beyrut’ta (1402/1982, 1405/1985) ve Üsâme Abdülkerîm er-Rifâî’nin tahkikiyle Dımaşk’ta (ts., Dâru ihyâi ulûmi’d-dîn) yeniden basılmış, ayrıca Menâḳıbü Emîri’l-müʾminîn ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb adı altında Zeyneb İbrâhim el-Kārût (Beyrut 1980, 1407/1987) ve Ali Muhammed Ömer (Kahire 1417/1997) tarafından yayımlanmıştır.

7. Sîretü ve Menâḳıbü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz. Carl Heinrich Becker’in Almanca bir önsözle birlikte neşrettiği eseri (Ibn Gauzī’s Manāqib ʿOmar Ibn ʿAbd el-ʿAzīz besprochen und im Auszuge mitgeteilt, Leipzig 1899) Muhibbüddin el-Hatîb (Kahire 1331) ve Naîm Zerzûr da (Beyrut 1404/1984) yayımlamıştır. Müellifin Menâḳıbü ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb’ı ile birlikte bu iki esere Sîretü’l-ʿÖmereyn (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3240; Köprülü Ktp., nr. 1087) adı verilmektedir.

8. Feżâʾilü (Menâḳıbü)’l-Ḥasan el-Baṣrî. Hasan es-Sendûbî’nin mukaddimesiyle birlikte el-Ḥasan el-Baṣrî adıyla er-Resâʾilü’n-nâdire içinde yayımlanmış (Kahire 1350), Mustafa Kaya tarafından Velîler Serdarı Hasan Basrî-kuddise sırruh başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1412/1992).

9. Menâḳıbü Maʿrûf el-Kerḫî ve aḫbâruh (Feżâʾilü Maʿrûf el-Kerḫî). Sâdık Mahmûd el-Cümeylî’nin tahkikiyle el-Mevrid dergisinde yayımlanan eseri (IX/4 [Bağdat 1401/1981], s. 609-680) Abdullah el-Cübûrî müstakil olarak neşretmiştir (Beyrut 1406/1985).

10. Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. Eserin Kahire (1349/1931) ve Beyrut (1393/1973, 1977) baskıları yanında Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî ve Ali Muhammed Ömer tarafından gerçekleştirilen tahkikli bir neşri bulunmaktadır (Kahire 1399/1979).

11. el-ʿArûs (Mevlidü’n-nebî) (Kahire 1300, 1301; Beyrut 1330; Buġyetü’l-ʿavâm fî şerḥi Mevlidi seyyidi’l-enâm adıyla, Kahire 1927).

12. Aʿmârü’l-aʿyân. Meşhur bazı şahsiyetlerin ne kadar yaşadığını anlatan eser Mahmûd Muhammed et-Tanâhî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1414/1994).

13. Feżâʾilü’l-Ḳuds (nşr. Cebrâil Süleyman Cebbûr, Beyrut 1979).

14. Menâḳıbü Baġdâd (nşr. Muhammed Behcet el-Eserî, Bağdat 1342).

15. Tenvîrü’l-ġabeş fî fażli’s-Sûdân ve’l-Ḥabeş. Üstünlüğün renkte değil takvâda aranması gerektiği, Hz. Peygamber’in Habeşistan’la ilişkileri, bu ülkeye hicret eden sahâbîler, meşhur siyahî sahâbîler, ilim, şiir, ibadet ve zühd alanında meşhur olmuş siyahîler eserin konuları arasında yer alır. Çeşitli nüshaları bulunan eser (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2803, vr. 88^b-107^b [muhtasar]; Cârullah Efendi, nr. 2108, vr. 42^b-66^b [muhtasar]) Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4958; İÜ Ktp., TY, nr. 2648). Kitap üzerinde bir doktora tezi hazırlayan I. H. Alawiye eseri tahkik etmiş, ayrıca İngilizce’ye tercüme etmiştir (Ibn al-Jawzī’s Apologia on Behalf of the Black People and their Status in Islam: A Critical Edition and Translation of Kitāb Tanwīr al-Ghabash fī Faḍl al-Sūdān wa’l-Ḥabash [doktora tezi, 1985-1986], School of Oriental and African Studies).

B) Hadis. 1. el-Mevżûʿât. Yaklaşık 1850 haberi ihtiva eden ve fıkıh bablarına göre düzenlenen eseri Abdurrahman Muhammed Osman el-Mevżûʿât (Medine 1386/1966; Beyrut 1404/1983; Kahire 1407/1986), Nureddin Boyacılar el-Mevżûʿât mine’l-eḥâdîs̱i’l-merfûʿât (Riyad 1418/1997) adıyla yayımlamıştır.

2. Câmiʿu’l-mesânîd ve’l-elḳāb (Câmiʿu’l-mesânîd bi-ḥaṣri’l-esânîd). Bir ansiklopedi niteliğindeki eserde Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i esas alınmakla birlikte sahâbenin Buhârî, Müslim ve Tirmizî’de bulunan rivayetleri de derlenerek her sahâbînin müsnedi daha geniş biçimde tesbit edilmeye çalışılmış ve bu kaynaklardaki âlî isnadlı hadislere işaret edilmiştir. Eserde sahâbîler alfabetik olarak sıralanmıştır. İbnü’l-Cevzî ayrıca hadislerde anlaşılması zor kelimeleri, sened veya metinlerde mevcut illetleri açıklamış, zayıf rivayetleri de belirtmiştir. Cemmâîlî el-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl’inde, Mizzî, Zehebî, İbn Hacer ve İbn Kesîr çeşitli eserlerinde Câmiʿu’l-mesânîd’den faydalanmışlardır. Eserin Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi ile (Hüseyin Çelebi, nr. 203) Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ve Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye’de nüshaları bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 662; Suppl., I, 917). Ukberî, İʿrâbü’l-ḥadîs̱i’n-nebevî adlı eserini İbnü’l-Cevzî’nin Câmiʿu’l-mesânîd’ini esas alarak hazırlamıştır.

3. et-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-Taʿlîḳ (fî eḥâdîs̱i’l-ḫilâf, fi’ḫtilâfi’l-ḥadîs̱). Müellif, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme adlı eserini esas alıp 2072 rivayeti Hanbelî fıkhına uygun olarak konu başlıklarına göre tertip etmiş, önce kendi mezhebinin, ardından diğer mezheplerin delil ve görüşlerine yer vermiştir. Bu arada hadisleri sıhhat derecelerine göre sıralayarak rivayetlerdeki ihtilâf noktalarını ve fıkhî açıdan sonuçlarını açıklamıştır. Muhammed Hâmid el-Fıkī eserin birinci kısmını tahkiksiz olarak et-Taḥḳīḳ fi’ḫtilâfi’l-ḥadîs̱ adıyla yayımlamış (Kahire 1954; Küveyt 1402/1983), kitap ayrıca Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî ve Muhammed Fâris tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1415/1994). İbrâhim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Lâhim et-Taḥḳīḳ üzerine bir doktora tezi hazırlamıştır (1408, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü usûli’d-dîn). Eser, Şemseddin İbn Abdülhâdî tarafından bir kısım senedleri hazfedilip bazı ilâveler yapılmak suretiyle Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-taʿlîḳ adı altında özetlenmiş, bu çalışma aslı ile birlikte tahkiksiz olarak (Kahire 1954) ve Âmir Hasan Sabrî’nin tahkikiyle (Birleşik Arap Emirlikleri 1409/1989) yayımlanmıştır. et-Taḥḳīḳ, ayrıca Burhâneddin İbn Abdülhak el-Vâsıtî (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 379) ve Zehebî (Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ [fî eḥâdîs̱i’t-taʿlîḳ] li’bni’l-Cevzî [Muḫtaṣarü’t-Taḥḳīḳ] [Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 296]) tarafından ihtisar edilmiştir.

4. Aḫbârü ehli’r-rüsûḫ fi’l-fıḳh ve’t-taḥdîs̱ bi-miḳdâri(nâsiḫi ve)’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱ (en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱, er-Rüsûḫ fî ʿilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ). Bombay’da basılan eser (ts.), İbn Hacer el-Askalânî’nin Taʿrîfü ehli’t-taḳdîs bi-miḳdâri’l-mevṣûfîne bi’t-tedlîs’iyle (Kahire 1322), Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın takdimiyle (Kahire 1399/1978), Ebü’l-Kāsım Cemâleddin Abdurrahman el-Büzûrî’nin Ḳabżatü’l-beyân fî nâsiḫ ve mensûḫi’l-Ḳurʾân’ı ile birlikte M. Züheyr eş-Şâvîş ve Muhammed Ken‘ân’ın tahkikiyle (Beyrut-Dımaşk 1984), ayrıca Muhammed İbrâhim Hifnî (Mansûre 1405/1984), Ebû Abdurrahman Mahmûd el-Cezâirî (Mekke 1988), Fehmî Sa‘d (Beyrut 1412/1992), Muhammed Subhî Hasan Hallâk (Beyrut 1413/1993) ve Ali Rızâ Abdullah Ali Rızâ (Beyrut 1412/1992) tarafından neşredilmiştir. Sıbt İbnü’l-Cevzî, müellifin bir cilt hacminde Nâsiḫu’l-ḥadîs̱ ve mensûḫuh adlı bir kitabının ve bu eserin bir cüzlük muhtasarının bulunduğunu belirtmiştir (Mirʾâtü’z-zamân, VIII/2, s. 484). İsmail Akyüz, Aḫbârü ehli’r-rüsûḫ’u Türkçe’ye çevirmiş ve bazı fıkhî açıklamalar ekleyerek Hadiste Nesh adıyla yayımlamıştır (İstanbul 1997).

5. İʿlâmü ehli’l-ʿilm bi-taḥḳīḳi nâsiḫi’l-ḥadîs̱ ve mensûḫih. Ahmed Abdullah ez-Zehrânî tarafından İʿlâmü’l-ʿâlim baʿde rüsûḫih bi-ḥaḳāʾiḳi nâsiḫi’l-ḥadîs̱ ve mensûḫih adıyla yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (1397-1398, Câmiatü Melik Abdilazîz külliyyetü’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye).

6. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. Uydurma denecek kadar zayıf olan rivayetleri ele alan çalışmayı İrşâdülhak el-Eserî yayımlamış (Lahor 1399/1978; Faysalâbâd 1401/1981), bu neşri esas alarak kitabı ayrıca Halîl el-Meys neşretmiştir (Beyrut 1403/1983). Zehebî eseri Telḫîṣü’l-ʿİleli’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i’l-vâhiye adıyla özetlemiş, bu çalışma Mahfûzürrahman Zeynullah tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (I-III, 1400/1980, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye Kısmü’d-dirâsâti’l-ulyâ).

7. Esmâʾü’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-vażżâʿîn (vâżiʿîn) ve ẕikrü men cereḥahüm mine’l-eʾimmeti’l-kibâri’l-ḥâfıẓîn. Eserde şahıslar önce alfabetik olarak sıralanmış, ardından künyeleriyle meşhur olanlar eklenmiştir. Kitaba önce müellif, daha sonra Moğultay b. Kılıç birer zeyil yazmışlardır. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kādî tarafından neşredilen eser üzerine (Beyrut 1406/1986) Abdülkādir Atâ Muhammed Ahmed Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn li’bni’l-Cevzî taḥḳīḳ ve dirâse adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır. (Esmâʾü’ḍ-) ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn ve el-Cerḥ ve’t-taʿdîl adlarıyla İbnü’l-Cevzî’ye nisbet edilen eserler de bu kitap olmalıdır.

8. el-Keşf li-müşkili’ṣ-Ṣaḥîḥayn (Keşfü müşkili ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn, el-Keşf ʿan meʿâni’ṣ-Ṣaḥîḥayn, el-Keşf fî mestûri mâ fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn, Müşkilü’ṣ-Ṣıḥâḥ). İbnü’l-Cevzî, hadislerin anlaşılmasında güçlüklerle karşılaşan kimselere tavsiye ettiği bu eserinde (Leftetü’l-kebed, vr. 43^b), Ṣaḥîḥayn’da anlaşılması zor meseleleri ve rivayetlerden çıkarılabilecek hükümleri ele almıştır. Sahâbî râvilere göre alfabetik olarak düzenlenen eserin başından Ömer b. Hattâb’ın müsnedine kadar olan kısmı Muhammed b. Ahmed el-Hârisî tarafından tahkik edilmiştir (1414/1993, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-hadîsi’ş-şerîf ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye; yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 918).

9. el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn. Merlin L. Swartz tarafından birçok yanlışla birlikte tahkik edilerek İngilizce’ye çevrilen eseri (Beyrut 1971, 1982) Kāsım es-Sâmerrâî (Riyad 1403/1983), Muhammed Lutfî es-Sabbâğ (Beyrut 1403/1983) ve Ebû Hâcer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1986) yayımlamıştır.

10. Âfetü aṣḥâbi’l-ḥadîs̱ ve’r-red ʿalâ ʿAbdi’l-muġīs̱ (Âfetü’l-muḥaddis̱în). Abdülmugīs b. Züheyr el-Harbî’nin, Hz. Peygamber’in Ebû Bekir es-Sıddîk’ın arkasında namaz kıldığını ispat etmek üzere kaleme aldığı iki esere reddiye olarak yazılan kitap Ali Mîlânî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Tahran, ts.).

11. el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẓi’l-ʿilm ve ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ (el-Ḥas̱ ʿalâ ṭalebi’l-ʿilm, Kibârü’l-ḥuffâẓ). Ezberleme ve ezberlemeyi kolaylaştırmanın yolları gibi meselelerin ele alındığı eserde güçlü hâfızalarıyla tanınan yetmiş dokuz hadis hâfızının biyografisine de yer verilmiştir. Eser, Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî adlı kitabının “el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẕi’l-ḥadîs̱” adlı bölümünün kaynak belirtilmeksizin aynen tekrarından ibaret olduğu ve yetmiş dokuz hâfız hakkındaki bilgilerin de yine Hatîb’in Târîḫu Baġdâd’ından alındığı gerekçesiyle tenkit edilmiştir (neşredenin girişi, s. 232-234). Fuâd Abdülmün‘im Ahmed’in yayımladığı kitap (İskenderiye 1403/1983; Beyrut 1406/1986), Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd tarafından el-Câmiʿ fi’l-ḥas̱ ʿalâ ḥıfżi’l-ʿilm adı altında aynı konuya dair üç ayrı eserle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1412/1992, s. 231-316). Ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ adıyla kaydedilen eser de bu kitap olmalıdır.

12. Meşyeḫatü İbni’l-Cevzî (nşr. Muhammed Mahfûz, Tunus 1397/1977; Beyrut 1400/1980).

13. el-Ḥadâʾiḳ fî ʿilmi’l-ḥadîs̱ ve’z-zühdiyyât. Altmış dört bölümden meydana gelen eserde rivayetler senedleriyle birlikte kaydedilmiştir (nşr. Mustafa es-Sekkā, Beyrut 1408/1988).

14. Keşfü’n-niḳāb ʿani’l-esmâʾ ve’l-elḳāb. Barbier de Meynard (JA [1907], IX, 173-244, 365-428; X, 55-118, 193-273) ve Muhammed Riyâz el-Mâlih (Dımaşk-Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır.

15. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. Bu eserini Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱’i tarzında kaleme alan müellif bazı hususlarda eleştirilmiş, İbnü’l-Esîr de kendisini en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱’in girişinde tenkit etmiştir. Eser Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1405/1985).

16. Cüzʾ fi’l-esânîdi’l-münferide. Bir nüshası Haydarâbâd’da bulunmaktadır (el-Mektebetü’l-Âsafiyye, nr. 77).

17. Dürrü’l-es̱er fi’l-vaʿẓi ve ḥadîs̱i seyyidi’l-beşer (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2614).

18. el-Müselselât (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 37, vr. 6-27; nr. 98).

19. Manẓûme fi’l-ḥadîs̱. İbn Kutluboğa’nın eser üzerine iki cilt hacminde bir şerh yazdığı belirtilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1866).

C) Tefsir. 1. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. İbnü’l-Cevzî, önce el-Muġnî (fî tefsîri’l-Ḳurʾân) adıyla hacimli bir eser kaleme almış, daha sonra bunu ihtisar ederek Zâdü’l-mesîr’i meydana getirmiş, Zâdü’l-mesîr’den de Teysîrü’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân adını verdiği muhtasar bir tefsir çıkarmıştır. Rivayet ve dirâyet usulünün kullanıldığı eserde kıraat farklılıklarına, esbâb-ı nüzûle ve nâsih-mensuha da yer verilmiştir. Bu arada müfessir farkında olduğunu ihsas ederek İsrâîlî rivayetleri de nakletmiştir. Kitap M. Züheyr eş-Şâvîş, Şuayb el-Arnaût ve Abdülkādir el-Arnaût tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1384-1388/1964-1968, 1404/1984, 1407/1987).

2. Teẕkiretü’l-erîb fî tefsîri’l-ġarîb. Zâdü’l-mesîr ile Teysîrü’l-beyân’ın özeti olup ismi konusunda farklı rivayetler bulunmaktaysa da müellif eserini Zâdü’l-mesîr’in sonunda bu şekilde adlandırmıştır (IX, 280). Kitapta yer yer âyetler tefsir edilmiş, i‘rab, kıraat, esbâb-ı nüzûl, ahkâm âyetlerinin yorumu ve nâsih-mensuh konularına yer verilmiştir. el-Erîb bimâ fi’l-Ḳurʾân mine’l-ġarîb adıyla neşredilen eseri (Medine 1400) Ali Hüseyin el-Bevvâb da yayımlamıştır (Riyad 1407/1986).

3. Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Zâdü’l-mesîr’den sonra kaleme alınan ve ulûmü’l-Kur’ân’ın belli başlı eserlerinden biri sayılan kitapta müellifin diğer eserlerinde geniş olarak yer verilen konular özetlenmiştir. Otuza yakın ana konudan oluşan kitap Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl (Dârülbeyzâ 1970), ayrıca Hasan Ziyâeddin Itr (Beyrut 1408/1987), Fünûnü’l-efnân fî ʿacâʾibi ʿulûmi’l-Ḳurʾân adıyla Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî (Bağdat 1408/1988) tarafından neşredilmiştir. ʿAcâʾibü ʿulûmi’l-Ḳurʾân başlığıyla Abdülfettâh Saîd Âşûr’un yayımladığı kitap (Kahire 1407/1986) bazı küçük farklılıklar bir yana Fünûnü’l-efnân’ın aynısıdır (ayrıca bk. Fünûnü’l-efnân, neşredenin girişi, s. 40).

4. Nüzhetü’l-aʿyüni’n-nevâẓır fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir. Zâdü’l-mesîr’den önce kaleme alınan eserde (Zâdü’l-mesîr, I, 388) 325 Kur’ânî kelime ve kavramın karşılığı gösterilmekte, bunlara Arap şiiri ve nesrinden örnekler verilmektedir. İbn Receb’in bildirdiğine göre müellif eserini el-Vücûh ve’n-nevâẓır fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir adıyla ihtisar etmiştir (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, I, 416). Münteḫabü ḳurreti ʿuyûni’n-nevâẓır fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm adı altında M. es-Seyyid es-Saftâvî ve Fuâd Abdülmün‘im Ahmed tarafından yayımlanan kitapla (İskenderiye 1399) Millet Kütüphanesi’nde bulunan (Murad Molla, nr. 1553/2) Muḫtaṣaru Nüzheti’l-ʿuyûn ve’n-nevâẓır fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir adlı nüsha bu eserle aynı olmalıdır. Kitap ilk defa bir heyet tarafından (Haydarâbâd-Dekken 1974), daha sonra da M. Abdülkerîm Kâzım er-Râzî’nin tahkikiyle (Beyrut 1404/1984, 1405/1985) yayımlanmıştır.

5. Nâsiḫu’l-Ḳurʾân ve mensûḫuh. Müellifi tarafından ʿUmdetü’r-râsiḫ fî maʿrifeti’l-mensûḫ ve’n-nâsiḫ adıyla anılan eseri M. Eşref Ali el-Malabârî (Medine 1404/1984; Beyrut 1405/1985; Riyad 1405), Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî (Dımaşk-Beyrut 1411/1990) ve Halîl İbrâhim (Beyrut 1992) neşretmiştir.

6. el-Muṣaffâ bi-eküffi ehli’r-rusûḫ min ʿilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ. ʿUmdetü’r-râsiḫ’in özeti olup Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1984, 1986, 1989).

7. Tefsîrü luġati’l-Ḳurʾân (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 161).

8. Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Muḳʿad ve’l-muḳīm. Tefsir usulüyle ilgili manzum bir eserdir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 918; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, Tefsir, nr. 206).

9. el-Müctebâ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1592; Brockelmann, GAL, I, 663; Suppl., I, 918). Bu kitabın muhtasarı olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan (Ayasofya, nr. 3395) el-Müctebâ mine’l-müctenâ Ali Hüseyin el-Bevvâb tarafından neşredilmiştir. Aynı kütüphanede (Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 70) İbnü’l-Cevzî’ye nisbet edilen Ḫavâṣṣü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm adlı eserin girişinde müellifinin Abdurrahman b. Ali b. Ahmed el-Kureşî eş-Şâfiî olduğu ifade edilmektedir. Brockelmann’ın İbnü’l-Cevzî’ye izâfe ettiği (GAL Suppl., I, 918) Tefsîrü’l-Fâtiḥa adlı eserin (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 63) İbn Kayyim el-Cevziyye’ye ait olduğu anlaşılmıştır (Kahire 1375).

D) Akaid. 1. Defʿu şübheti’t-teşbîh (Dımaşk 1345/1927; Amman 1412/1992).

2. es̱-S̱ebât ʿinde’l-memât. Ölümü teslimiyetle karşılamak gerektiğini anlatan ve İslâm büyüklerinin ölüm anında söyledikleri sözleri nakleden eser Abdullah Leysî el-Ensârî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1986).

3. Teẕkiretü üli’l-beṣâʾir fî maʿrifeti’l-kebâʾir (Abdülhamîd el-Alûcî, s. 82-83).

4. Ṣaydü’l-ḫâṭır. Çeşitli dinî ve içtimaî konularda müellifin kalbine doğan hususları ve bazı itikadî konuları içeren eserde müslümanlar arasında yaygın olan bazı yanlış inançlar üzerinde de durulur (Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]).

5. Telbîsü İblîs (Naḳdü’l-ʿilm ve’l-ʿulemâʾ). İbnü’l-Cevzî’nin, başta mutasavvıfe olmak üzere bazı İslâmî zümrelerin anlayışlarını usûlü’d-dîn açısından tenkit ettiği eser Muhammed Münîr ed-Dımaşkī tarafından neşredilmiştir (Kahire 1368/1948).

6. el-Ḳarâmiṭa (nşr. Muhammed es-Sabbâğ, Beyrut 1977).

E) Fıkıh. 1. Aḥkâmü’n-nisâʾ. Ali b. Muhammed Yûsuf el-Muhammedî’nin yayımladığı eser üzerinde (Beyrut 1985) Nedim Urhan tarafından Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde bir doktora çalışması yapılmıştır (İstanbul 1993). Kitabı Ebû Bekir el-Cerrâî ihtisar etmiştir.

2. Taḳrîrü’l-ḳavâʿid ve taḥrîrü’l-fevâʾid fî uṣûli meẕhebi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 305).

3. Minhâcü’l-ḳāṣıdîn. Çeşitli âdetler, nikâh, helâl-haram, mûsiki, haset, cömertlik, tövbe, sabır-şükür, havf-recâ, tevhid-tevekkül gibi konulardan oluşan eserin müellifin talebesi Muvaffakuddin İbn Kudâme tarafından yapılan ihtisarı yayımlanmıştır (Kahire 1991).

4. Derʾü’l-levm ve’ḍ-ḍaym fî ṣavmi yevmi’l-ġaym. Şâban ayının otuzuncu gününde oruç tutmanın câiz olmadığını ileri süren Hatîb el-Bağdâdî’nin bu görüşünü reddeden eseri Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî neşretmiştir (Beyrut 1994).

5. Müs̱îrü’l-ġarâmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin. Hac menâsiki, peygamberlerin yaptıkları hac, halifelerin haccı gibi konuları içerir. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî’nin tahkikiyle yayımlanan kitabı (Kahire 1995) ayrıca Merzûk Ali İbrâhim Müs̱îrü’l-ʿaẓmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin adıyla neşretmiştir (Riyad 1415/1995).

F) Diğer Eserleri. 1. Birrü’l-vâlideyn. Ebeveyne karşı olan görevlere dair rivayetleri derleyen bir eser olup Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ ile (Beyrut 1408/1988) Âdil Abdülmevcûd ve Ali Muavvaz tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1993).

2. Ẕemmü’l-hevâ (nşr. Mustafa Abdülvâhid, Kahire 1962). Kitap üzerinde Stefan Leder İbn Al-Gauzī und Seine Kompilation Wider die Leidenschaft adıyla (Beyrut 1984) tahlilî bir çalışma yapmış, eseri İbrâhim Muhammed Ramazan ihtisar ederek yayımlamıştır (Beyrut 1993).

3. eṭ-Ṭıbbü’r-rûḥânî (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1987).

4. el-Müdhiş. Vaaz ve irşada dair olan eserde birçok kaside ve şiir bulunmaktadır (nşr. Mervân Kabbânî, Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]).

5. el-Muḳliḳ. Berzah ve âhiret konularında yapılacak vaazlarda zikredilmesi gereken hadislerin derlendiği bir eserdir (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Tanta 1991).

6. Baḥrü’d-dümûʿ. Vaazlardan ibarettir (nşr. İbrâhim Bâcis Abdülmecid, Riyad 1993).

7. el-Mevâʿiẓ ve’l-mecâlis. Otuz üç bölümden oluşan eser Muhammed İbrâhim Sünbül’ün tahkikiyle yayımlanmıştır (Tanta 1990).

8. et-Tebṣıra. Dokuz bölüm halinde 100 vaaz ihtiva etmektedir (Beyrut 1986).

9. Ruʾûsü’l-ḳavârîr. Hutbeler, peygamber kıssaları ve varlıkların yaratılışı gibi konuları içeren bir irşad kitabıdır (nşr. Muhammed Nebîl Sünbül, Tanta 1990).

10. Maḳāmât (nşr. Muhammed Nagaş, Kahire 1400/1980).

11. Kitâbü’l-Eẕkiyâʾ. Genel anlamda akıl ve zekâ ile her zümreden zeki insanlardan bahsederek bunların bazı sözlerini nakleder (baskı yeri ve tarihi yok). Osmanlı âlimi Hacı İbrâhim Efendi eseri Tuhfetü’l-ezkiyâ fî tercemeti Kitâbi’l-Ezkiyâ adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1308).

12. Aḫbârü’l-ḥamḳā ve’l-muġaffelîn (Beyrut 1405/1985). Enver Günenç tarafından Ahmak ve Dalgınlar Kitabı başlığıyla tercüme edilmiştir (İstanbul 1998).

13. el-Leṭâʾif fi’l-vaʿẓ (nşr. Muhammed İbrâhim Sünbül, Tanta 1990).

14. Aḫbârü’ẓ-ẓırâf ve’l-mütemâcinîn. Zekâ ürünü müstehcen nükteleri nakleden eseri Abdülemîr Ali Mühennâ yayımlamıştır (Beyrut 1990).

15. eş-Şifâʾ fî mevâʿiẓi’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, Kahire 1987).

16. Tenbîhü’n-nâʾimi’l-ġumr ʿalâ mevâsimi’l-ʿumr. Çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerinin değerini bilip ona göre davranılması gerektiğine ilişkin öğütleri içerir (nşr. Arefe Hilmi Abbas, Kahire, ts. [Dârü’l-hadîs]). Hersekli Mehmed Kâmil Bey eseri bazı ilâvelerle birlikte Îkāzü’l-ihvân adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1302, 1304).

17. Bustânü’l-vâʿiẓîn ve riyâżü’s-sâmiʿîn (nşr. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1984).

18. ʿUyûnü’l-ḥikâyât. Peygamberler, halifeler, zâhidler, sûfîler ve meşhur bazı şahsiyetlerle ilgili hikâyeleri ihtiva etmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 3353).

19. Meḥâsinü’l-âs̱âr ve ġarâʾibü’l-aḫbâr. 300 hadis, 300 hikâye ve 300 şiirden oluşmaktadır (İÜ Ktp., AY, nr. 2011).

20. Leftetü’l-kebed fî (ilâ) naṣîḥati’l-veled (Vaṣiyyetü Ebi’l-Ferec İbni’l-Cevzî li-veledih). Müellifin, oğlu Ebü’l-Kāsım Ali’ye öğüt vermek amacıyla yazdığı bir risâle olup kendi hayatından bazı unsurlar ihtiva etmesi açısından önem taşımaktadır. Muhammed Hâmid el-Fıkī‘nin Defâʾinü’l-künûz adlı eser içinde yayımladığı risâlenin (Kahire 1349/1931) ayrıca Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî tarafından gerçekleştirilen bir neşri bulunmaktadır (Beyrut 1987). Abdülhamîd Alûcî Müʾellefâtü İbni’l-Cevzî adıyla bir çalışma yapmıştır (Bağdat 1385/1965; İbnü’l-Cevzî’nin diğer eserleri için bk. Sıbt İbnü’l-Cevzî, VIII/2, s. 483-488; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 368-369, 374-375; İbn Receb, I, 416-420; Brockelmann, GAL, I, 502, 506; Suppl., I, 915, 917; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 521-523).

İbnü’l-Cevzî üzerinde çeşitli monografiler hazırlanmıştır. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza’nın ʿAbdurraḥmân el-Cevzî şeyḫu’z-zühhâd ve imâmü’l-vuʿʿâẓ (Beyrut 1993), Hasan Îsâ Ali el-Hakîm’in İbnü’l-Cevzî (Bağdat 1988), Ahmed Atıyye Abdurrahman’ın İbnü’l-Cevzî beyne’t-teʾvîl ve’t-tefvîż (Mekke 1397), Ali Cemîl Ali Mühennâ’nın İbnü’l-Cevzî ve Maḳāmâtühü’l-edebiyye (Kahire 1976), Abdurrahman Sâlih Abdullah’ın İbnü’l-Cevzî ve terbiyetü’l-ʿaḳl (Mekke 1986), Abdülbedî Abdülazîz el-Hûlî’nin et-Terbiye ve’t-taʿlîm ʿinde İbni’l-Cevzî (Kahire 1990) ve Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî’nin el-İmâm İbnü’l-Cevzî ve kitâbühû el-Mevżûʿât (Lahor 1403/1983) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Defʿu şübehi’t-teşbîh (nşr. Hasan es-Sekkāf), Amman 1412/1992, s. 101-107.

a.mlf., Zâdü’l-mesîr, I, 388; II, 107, 138; IX, 280.

a.mlf., Fünûnü’l-efnân (nşr. Hasan Ziyâeddin Itr), Beyrut 1408/1987, neşredenin girişi, s. 40.

a.mlf., el-Vefâ (nşr. Mustafa Abdülvâhid), Kahire 1996, I, 265, 339.

a.mlf., Ṣaydü’l-ḫâṭır, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 35, 37, 43, 45-46, 60, 64, 75-76, 82-85, 101-103, 116, 152, 183-185, 221, 223, 253, 266, 267-273, 275, 324-325, 327, 336-337, 349, 364-366.

a.mlf., Telbîsü İblîs (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī), Kahire 1368, s. 42, 60, 64, 66, 67, 79, 89, 119, 152, 165-218, 264, 281, 287-288, 322.

a.mlf., el-Muntaẓam (Atâ), I, 115-118; IV, 225-226; X, 94-99; XIV, 221-223; XVII, 233-236, 241, 296; XVIII, 196, 213, 222; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 13-44.

a.mlf., Meşyeḫa (nşr. Muhammed Mahfûz), Beyrut 1400/1980, s. 117-118.

a.mlf., Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî – Ali M. Ömer), Kahire 1399/1979, s. 26-27, 501, 604.

a.mlf., Leftetü’l-kebed fî (ilâ) naṣîḥati’l-veled, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5295, vr. 36^b-44^a.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IV, 250; XVII, 13.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XII, 171.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân (nşr. Cenân Celîl Muhammed), [baskı yeri yok] 1990 (ed-Dârü’l-vataniyye), VIII/2, s. 481-503.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 140-142.

Takıyyüddin İbn Teymiyye, Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl (nşr. M. Reşâd Sâlim), Riyad 1399/1979, II, 16; V, 386; VI, 240; VII, 263; VIII, 60, 69.

a.mlf., Mecmûʿu fetâvâ, IV, 169.

İbn Abdülhâdî, Muḫtaṣaru Minhâci’l-ḳāṣıdîn, Kahire 1991, s. 405-408.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 365-384.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1342-1348.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 28, 30, 104.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952, I, 399-433.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 275-280.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 76, 379; II, 1592, 1750, 1866.

Brockelmann, GAL, I, 500-506, 662-663; Suppl., I, 914-920.

a.mlf., “İbnü’l-Cevzî”, İA, V/2, s. 849.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 520-523.

Dârü’l-kütübi’l-Mıṣriyye Fihristü’l-maḫṭûṭât I: Muṣṭalaḥu’l-ḥadîs̱, Kahire 1375/1956, s. 257-258.

Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 123-127.

Abdülhamîd el-Alûcî, Müʾellefâtü İbni’l-Cevzî, Bağdad 1385/1965, tür.yer.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 83, 143-145, 204, 243.

Elbânî, Maḫṭûṭât, s. 37-41.

Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî, el-İmâm İbnü’l-Cevzî ve kitâbühû el-Mevżûʿât, Lahor 1403/1983, tür.yer.

Hasan Îsâ Ali el-Hakîm, Kitâbü’l-Muntaẓam li’bni’l-Cevzî: Dirâse fî menhecihî ve mevâridihî ve ehemmiyetih, Beyrut 1405/1985, tür.yer.

Âmine M. Nusayr, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Kahire 1407/1987.

E. van Donzel, “Ibn al-Jawzī on Ethiopians in Baghdad”, The Islamic World from Classical to Modern Times: Essays in Honor of Bernard Lewis (ed. C. E. Bosworth v.dğr.), Princeton 1989, s. 113-120.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 89-106.

Joseph de Somogyi, “A Treatise on the Qarmaṭians in the ‘Kitāb al-Muntaẓam’ of ʿIbn al-Jauzī’”, RSO, XIII (1931-32), s. 248-265.

a.mlf., “The Kitāb al-Muntaẓam of Ibn al-Jauzī”, JRAS (1932), s. 49-76.

a.mlf., “Ibn al-Jauzī’s Handbook on the Makkan Pilgrimage”, a.e. (1938), s. 541-546.

a.mlf., “Ibn al-Jauzī’s School of Historiography”, AO, VI/1-3 (1956), s. 207-214.

Mohammed Abdurrahman Khan, “Further References to Cosmic Phenomena in the Kitāb al-Muntazam of Ibn al-Jauzi and a Few in Tārīkh-e-Raḥat Afzā (India)”, IC, XXII (1948), s. 188-191.

Muhammed Bâkır Ulvân, “el-Müstedrek ʿalâ Müʾellefâti İbni’l-Cevzî li-ʿAbdilḥamîd el-ʿAlûcî”, MMLADm., XLVII (1972), s. 304-324.

Hızır ed-Dûrî, “Dirâse fi’t-terâcüm: İbnü’l-Cevzî”, Âdâbü’r-Râfideyn, IV, Musul 1972, s. 108-161.

Claude Cahen, “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı” (trc. Nejat Kaymaz), TAD, VII/12-13 (1969), s. 199.

a.mlf., “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1985 à 1987”, MIDEO, XIX (1989), s. 307-308.

Nâciye Abdullah İbrâhim, “İbnü’l-Cevzî: Fehresetü kütübih”, MMİIr., XXXI/2 (1980), s. 193-221.

H. Laoust, “Ibn al-D̲j̲awzī”, EI² (İng.), III, 751-752.

Hâdî Âlimzâde, “İbn Cevzî”, DMBİ, III, 262-277.

Hadis İlmindeki Yeri. “Hâfızü’l-Irâk ve nâsırü’s-sünne” lakaplarıyla anılan İbnü’l-Cevzî, hadis aldığı hocalardan ne zaman rivayette bulunduğunu çok defa kaydetmiş, ardından onlardan duyduğu hadisin âlî ve nâzil oluşu, Ṣaḥîḥayn’da yer alıp almadığı üzerinde durmuştur. Özellikle Selefiyye muhaddislerinin uygulamalarını devam ettiren hocalarının yolunu takip etmiş, hadis ehlinin gıybet etmemesi ve yaptığı rivayetten ücret almaması gerektiğini söyleyerek aksine hareket edenleri eleştirmiş, sadece bu şartlara uyanlardan hadis almış, ilim tahsil edenin geçinebilmesi için bir meslek sahibi olması gerektiğini belirtmiştir. Hadiste ve vaazda devrinin imamı kabul edilerek (İbn Hallikân, II, 321) özellikle hadis metinleriyle ilgili bilgisi takdir edilmiş, ancak sahih hadisleri belirlemede genellikle başarılı olamadığı ileri sürülmüştür. Zehebî, İbnü’l-Cevzî’nin hadis ehlinin ıstılahındaki anlamıyla “hâfız” sayılamayacağını, hadislerin sahihini sahih olmayandan ayırma hususunda yeterli bilgiye sahip bulunmadığını ifade etmiştir. el-Mevżûʿât’ta Ṣaḥîḥ-i Müslim’den bir hadise yer vermesi de onun hâfız olmadığını ortaya koymaktadır (el-Mevżûʿât, neşredenin girişi, s. 21-22). Abdüllatîf el-Bağdâdî, İbnü’l-Cevzî’nin her alanda bilgisi bulunmakla beraber herhangi bir konunun uzmanı olmadığını ileri sürmüştür. Talebesi İbnü’d-Dübeysî ise hadisi ve hadis ilimlerini bilme, sahihini sahih olmayanından ayırma konusunda onun zirvede olduğu görüşündedir.

Yirmi bir hadis arasındaki nâsih-mensuh ilişkisini ortaya koyduktan sonra, bu alanda yazdıklarına başka ilâvelerin yapılamayacağını söyleyerek kendine olan aşırı güvenini dile getiren İbnü’l-Cevzî (Abdülkerîm el-Azbâvî, sy. 1 [1398], s. 229-244), kıssacılık ve vaaz geleneğine getirdiği yeni boyutla hadis ilmine önemli bir mevki kazandırmış, vâizlik mesleğinin hadis uydurmacılığından kurtarılmasına önemli katkı sağlamıştır. Bazı muhaddislerce tenkit edilen kıssacılığın esasen kötü bir şey olmadığını, asıl problemin vaazlarda mevzû hadis kullanılmasından kaynaklandığını ifade etmiştir (el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn, s. 177-184).

İbnü’l-Cevzî, zühd ve ahlâka dair çalışmalarında sahih ve hasen hadisleri kullanmaya özen göstermesine rağmen yine de bu konudaki eserlerinde zayıf rivayetler bulmak mümkündür. Onun diğer ilimlere dair eserlerinde de hadisçiliğini öne çıkaran unsurlar vardır. Meselâ el-Müctebâ mine’l-müctenâ gibi tefsire dair eserlerinde müttefik ve müfterik, müteşâbih isimler, bazı müşkil hadislerin açıklanması gibi hadise dair konulara yer vermiştir. Yaşadığı devirde bid‘atların, mezhep çatışmalarının ve fitnelerin yaygınlık kazanması sebebiyle uydurma rivayetlerin fazlaca kullanılması İbnü’l-Cevzî’yi el-Mevżûʿât’ı yazmaya sevketmiş, ancak bu şartların tesiriyle râvileri ve rivayetleri değerlendirirken aşırı davranmak durumunda kalmıştır. Onun bu titizliği şiddetle eleştirilmesine sebep olmuştur. İbnü’s-Salâh gibi muhaddisler, İbnü’l-Cevzî’nin zayıf, hasen hatta sahih hadislere bile fazla araştırmadan “mevzû” damgası vurduğunu, onun bu iş için gerekli temyiz ve tenkit kabiliyetine sahip olmadığını ileri sürmüştür.

Hayatını vaaz ve irşadla geçiren İbnü’l-Cevzî, ilim ve kemal ehli olma yolunda çalışarak kişinin bu iki özelliği kendisinde toplaması gerektiğini ifade etmiş, Saîd b. Müseyyeb, Süfyân es-Sevrî, Hasan-ı Basrî ve Ahmed b. Hanbel gibi âlimlerin zühdle ilmi bir arada yürüttüklerini belirtmiştir (Leftetü’l-kebed, vr. 42^b). Hadis ilminin geleneğini tam olarak benimsemediği görülen İbnü’l-Cevzî ilim tahsiline başlayan öğrencinin Kur’an, fıkıh ve hadis dinlemeye önem vermesi, ehl-i hadîsin aynı hadisleri ihtiva eden cüzleri ezberlemek için ömür tüketmemesi gerektiğini söylemiştir (Ṣaydü’l-ḫâṭır, s. 206). Ona göre ilmin sonu bulunmadığına ve insan ömrü de kısa olduğuna göre sahihler, sünenler ve müsnedler gibi temel eserlerle yetinilmeli, diğer eserlerle vakit kaybedilmemelidir.

İbnü’l-Cevzî eserlerinde yeterince titizlik göstermemesi, yazdığı bir kitabı kontrol etmek yerine yeni bir eser yazmayı tercih etmesi gibi sebeplerle tenkit edilmiş (İbn Receb, I, 414-415; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 378), hadis ilimlerinin çeşitli alanlarında çok hata yaptığı ve bunların tashih edilemeyecek kadar çok olduğu ileri sürülmüştür (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 382). Ayrıca hadisleri “mevzû” olarak nitelendirmede aceleci bir tavır sergilediği halde vaaz ve irşada dair eserlerinde aynı hassasiyeti göstermemesi, Bağdatlı hocalarla yetinerek hadis tahsili için seyahate çıkmaması eleştirilmiş (Hızır ed-Dûrî, s. 117); Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî ve İbn Mâce’nin sünenleriyle Hâkim’in el-Müstedrek’i ve Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inden pek çok hadisi el-Mevżûʿât’ına alması ayrı bir tenkit konusu olmuştur (İbnü’l-Cevzî’ye yöneltilen eleştiriler ve cevapları için bk. el-Mevżûʿât, neşredenin girişi, s. 117-124).

Çok yönlü ilmî kişiliği sebebiyle hakkında muhtelif eserler kaleme alınan İbnü’l-Cevzî’nin hadisçiliğini inceleyen çalışmalar da yapılmıştır. Misfir b. Gurmullāh ed-Dümeynî Meḳāyîsü İbni’l-Cevzî fî naḳdi mütûni’s-sünne min ḫilâli kitâbihi’l-Mevżûʿât’ı yazmış (Riyad 1405/1984), Kasemullāh Meryûd el-İmâm İbnü’l-Cevzî muḥaddis̱en ve menhecühû fî kitâbi’l-Mevżûʿât (1403, Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü usûli’d-dîn), Nureddin Boyacılar İbnü’l-Cevzî’nin Hadisteki Yeri ve Metodu (1978, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi) adıyla doktora tezi, Veysel Ünler de Telbîsü İblîs’teki Hadislerin Bilimsel Kritiği (1989, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) adı altında bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, el-Mevżûʿât (nşr. Nureddin Boyacılar), Riyad 1418/1997, neşredenin girişi, s. 21-22, 103-136.

a.mlf., el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẓi’l-ʿilm (el-Câmiʿ fi’l-ḥas̱ ʿalâ ḥıfẓi’l-ʿilm içinde, nşr. Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd), Kahire 1412, neşredenin girişi, s. 232-234.

a.mlf., el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn (nşr. Kāsım es-Sâmerrâî), Riyad 1403/1983, s. 177-184.

a.mlf., Leftetü’l-kebed fî (ilâ) naṣîḥati’l-veled, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5295, vr. 36^b-44^a.

a.mlf., Ṣaydü’l-ḫâṭır, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 206, 429-430.

a.mlf., Aḫbâru ehli’r-rüsûḫ fi’l-fıḳh ve’t-taḥdîs̱ bi-miḳdâri’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱ (nşr. Ali Rızâ Abdullah Ali Rızâ), Beyrut 1412/1992, s. 19-40.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân (nşr. Cenân Celîl Muhammed), [baskı yeri yok] 1990 (ed-Dârü’l-vataniyye), VIII/2, s. 482, 483-484.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952, I, 414-415.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 28-30.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 373, 378, 381, 382.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 131-136.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 478.

İbn Hallikân, Vefeyât, II, 321.

Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî, el-İmâm İbnü’l-Cevzî ve kitâbühû el-Mevżûʿât, Lahor 1403/1983, s. 120-135.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 119, 126, 231, 247, 325-326, 337, 338.

M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, Menşei, Tanıma Yolları, Tenkîdi, İstanbul 1997, s. 142-146.

Hasan Cirit, Hadiste Vaaz, Kıssacılık ve Kussâs (doktora tezi, 1997), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 176-178.

Hızır ed-Dûrî, “Dirâse fi’t-terâcüm: İbnü’l-Cevzî”, Âdâbü’r-Râfideyn, IV, Musul 1972, s. 108-161.

Abdülkerîm el-Azbâvî, “Kitâbü’n-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱”, Mecelletü’l-buḥûs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî, sy. 1, Mekke 1398, s. 229-244.

H. Laoust, “Ibn al-D̲j̲awzī”, EI² (İng.), III, 752.

Hâdî Âlimzâde, “İbn Cevzî”, DMBİ, III, 274.

Tefsir İlmindeki Yeri. İbnü’l-Cevzî’nin Kur’an’a ilgisi onu ezberlemesi, tecvid ve kıraat ilmini öğrenmesiyle başlamış, kendisine büyük şöhret kazandıran vaazlarıyla devam etmiştir. Kendisi, Kur’an’ı vaaz kürsüsünde baştan sona kadar tefsir edip halka anlatan ilk kişi olduğunu söylemiştir (el-Muntaẓam, XVIII, 213). Ulûmü’l-Kur’ân’a dair ilk eser yazanlardan biri olan İbnü’l-Cevzî’nin Fünûnü’l-efnân’ı gerek ihtiva ettiği otuzu aşkın konu başlığındaki çeşitlilik, gerekse bu başlıklar altında ortaya konulan bilgilerin sunuluşundaki metot bakımından daha önce yazılan konuya dair kitapların en iyisi kabul edilir. Zerkeşî el-Burhân’ı, Süyûtî el-İtḳān’ını yazarken bu eserden istifade etmişlerdir. Fünûnü’l-efnân’da göze çarpan en önemli eksiklik, diğer eserlerinde işlediği ulûmü’l-Kur’ân’ın bazı konularına burada ya çok kısa olarak yer vermesi ya da ilgili kitabına atıfla yetinmesidir.

İbnü’l-Cevzî, vücûh ve nezâir konusunu garîbü’l-Kur’ân’dan daha iyi bir biçimde ortaya koymuştur. Buna dair eserler üzerinde geniş bir araştırma yapan Abdülhamîd Seyyid Tılib, VII. (XIII.) yüzyıla kadar vücûh ve nezâirle ilgili en sistematik ve kapsamlı çalışmayı İbnü’l-Cevzî’nin yaptığını ifade eder (Ġarîbü’l-Ḳurʾân, s. 403-404, 425-426). İbnü’l-Cevzî nesih alanında da çeşitli eserler telif etmiştir. Ona göre bazı kimselerin iddiasının aksine bedâ, tahsis ve istisna nesih olarak değerlendirilemez. Âyetler arasında neshin gerçekleşebilmesi için beş şart ileri süren İbnü’l-Cevzî Kur’an’ın sünnetle neshini kabul etmez. Neshi metni bâki, hükmü mensuh âyetlere münhasır kılar ve eserlerini bu grup için yazdığını söyler (geniş bilgi için bk. Nâsiḫu’l-Ḳurʾân ve mensûḫuh, s. 101-151). Önceki âlimleri mensuh âyetlerin sayısını arttırdıkları için tenkit eden İbnü’l-Cevzî’nin kendisi de bu sayıyı bir hayli kabarık göstermiştir. İbnü’l-Cevzî aynı zamanda bir kıraat âlimidir. Bu alana dair bilgisini sadece kıraatle ilgili olarak yazdığı eserlerde ortaya koymamış, bunu tefsirinde ve ulûmü’l-Kur’ân’a dair eserlerinde de göstermiştir.

Kur’an ilimleri hakkında telif ettiği eserlerde genellikle başarılı kabul edilen İbnü’l-Cevzî tefsirinde de oldukça anlaşılır ve açık bir yöntem uygulamıştır. Zâdü’l-mesîr’inin başında tefsir metodunun ipuçlarını vermiş, eserinde hangi hususları öne çıkardığını bildirmiş ve diğer tefsirlerin çoğunlukla nâsih-mensuh, esbâb-ı nüzûl, Mekkî-Medenî, müşkilü’l-Kur’ân, ahkâm âyetlerinin tefsiri gibi konulardan birini veya birkaçını ihmal ettiğini, kendisinin ise bu hususlara gerektiği kadar yer verdiğini söylemiştir. Tefsirinde Resûlullah, ashap ve tâbiîn ile önceki müfessir ve âlimlerin görüşlerini nakletmeyi esas alan İbnü’l-Cevzî, yeterli bilgi bulunmadığı takdirde âyetleri kendi düşüncesini ortaya koymak suretiyle yorumlamaya çalışmıştır. Nakillerden bazısının yorum yapılmadan ve rivayet tekniği açısından değerlendirilmeden verilmesi eserin bir eksikliği olarak göze çarpmaktadır. Tefsirinde, meânî ve beyân ilimlerine gösterdiği itinanın ve bu iki ilim olmaksızın Kur’an’ın hakkıyla tefsir edilemeyeceğine dair kanaatinin izleri açıkça görülmektedir. İbnü’l-Cevzî, genel olarak İsrâiliyat’tan uzak durmakla birlikte bazı rivayetleri sakıncalarının farkında olduğunu ihsas ederek kaydetmiştir. Meselâ Eyyûb peygamberden bahseden âyetlerin (el-Enbiyâ 21/83-84) tefsirinde naklettiği uzun hikâye ile (Zâdü’l-mesîr, V, 375-378) Sebe melikesi Belkıs’ın Hz. Süleyman’a gönderdiği hediye ile ilgili âyetin (en-Neml 27/35) tefsirinde naklettiği rivayet bu türdendir (a.g.e., VI, 170). İbnü’l-Cevzî’nin tefsirinde nakillerin fazlalığı yanında yorumun azlığı önemli bir eksiklik olarak göze çarpmaktaysa da çok sayıda müfessirin görüşünü asıl kaynaklarından seçerek bir araya getirmiş olması kendisine rivayet tefsiri alanında önemli bir mevki kazandırmıştır. İbn Receb’in bildirdiğine göre esasen İbnü’l-Cevzî, “Ben yeni bir eser ortaya koymadım, mevcut bilgileri düzenleyip sundum” demiştir (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, I, 414).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr, I, 6-7, 319; V, 375-378; VI, 170; IX, 4, 7.

a.mlf., el-Muntaẓam (Atâ), XVIII, 213.

a.mlf., Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Ḳurʾân (nşr. Hasan Ziyâeddin Itr), Beyrut 1408/1987, neşredenin girişi, s. 36-41, 71-100.

a.mlf., Nâsiḫu’l-Ḳurʾân ve mensûḫuh (nşr. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî), Dımaşk-Beyrut 1411/1990, s. 101-151.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân (nşr. Cenân Celîl Muhammed), [baskı yeri yok] 1990 (ed-Dârü’l-vataniyye), VIII, 483.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 367.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1344, 1346.

Zerkeşî, el-Burhân, III, 26.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952, I, 401, 405-406, 412, 414, 416.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 375.

Süyûtî, el-İtḳān (Bugā), I, 20.

a.mlf., Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 61.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 270-274.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1750.

Subhî es-Sâlih, Mebâḥis̱ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân, Beyrut, ts. (Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn), s. 124.

Mahmûd Ahmed el-Kaysiyye en-Nedvî, el-İmâm İbnü’l-Cevzî ve kitâbühû el-Mevżûʿât, Lahor 1403/1983, s. 104-105.

Abdülhamîd Seyyid Tılib, Ġarîbü’l-Ḳurʾân, ricâlühû ve menâhicühüm min İbn ʿAbbâs ilâ Ebî Ḥayyân, Küveyt 1986, s. 399-426.

İsmail Cerrahoğlu, “Abdurrahman İbnü’l-Cevzî ve Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr Adlı Eseri”, AÜİFD, XXIX (1987), s. 127-134.

Ahmed Fehîm Matar, “İbnü’l-Cevzî ve menhecühû fi’t-tefsîr”, Mecelletü’l-buḥûs̱i’l-İslâmiyye, sy. 31, Riyad 1411/1991, s. 229-258.

Jane Dammen McAuliffe, “Ibn al-Jawzi’s Exegetical Propaedeutic: Introduction and Translation”, Journal of Comparative Poetics, sy. 8, Kahire 1988, s. 101-113.