İBNÜ’l-AVVÂM

İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Hayatı hakkında bilgi yoktur; VI. (XII.) yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı, ziraat yanında tıp ve eczacılık konusunda da uzman olduğu anlaşılmaktadır. Kitâbü’l-Filâḥa, tarım ve hayvancılık üzerine o güne kadar yazılmış en kapsamlı eser olup sadece İslâm dünyasının değil bütün Ortaçağ ilim âleminin en göze çarpıcı çalışması olarak kabul edilmektedir. Bunun sebebi, İbnü’l-Avvâm’ın daha önceki bilgileri çeşitli kaynaklardan derleyerek bir araya getirirken uyguladığı teknik ve metotla herkesin faydalanabileceği sistematik bir eser ortaya koyması, ayrıca verdiği bilgileri kendi gözlemlerinin de katkısıyla kuru bilimsellikten çıkarıp canlılığa kavuşturmasıdır.

Otuz beş bölüm halinde düzenlenen eserin ilk otuz bölümü bitkilerin, beş bölümü ise evcil hayvanların yetiştirilmesine ayrılmıştır. Tarımla ilgili kısımda elli beşi meyve ağacı olmak üzere 585 bitki tanıtılmakta ve aşı yapma tekniği, toprağın yapısal özellikleri, gübreleme usulleri, ağaç ve üzüm kütüklerine ârız olan çeşitli hastalıkların belirti ve görünüşleriyle bunların tedavi yolları gibi konular açıklanmaktadır. Kitabın derlendiği kaynakların başında İbn Vahşiyye’ye nisbet edilen el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye gelir. İbn Haldûn kitabın, İbn Vahşiyye’nin eserinin ilm-i nücûm ve sihirle ilgili kısımları atılarak meydana getirilmiş bir muhtasarı olduğunu söylemekteyse de bu iki eser karşılaştırıldığında söz konusu iddianın doğru olmadığı görülmektedir. Kitabın diğer başlıca kaynakları arasında Ebû Ömer İbn Haccâc el-İşbîlî, Ebü’l-Hayr el-İşbîlî, İbn Bassâl, Arîb b. Sa‘d, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Câhiz, İbn Ahî Hizâm gibi âlimlerin eserleri bulunmaktadır.

Çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunan eserin tamamı ilk önce iki defa Türkçe’ye (998’de [1590], Muhammed b. Mustafa b. Lutfullah, Tercemetü’l-Filâhati’t-tâmme, İÜ Ktp., TY, nr. 1691; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1065 [1655], 2534; Bursa Müze Ktp., nr. E 32), daha sonra da sırasıyla İspanyolca (Josef Antonio Banqueri, Libro de agricultura su author et doctor excelente Abu Zacaria Iahia Aben Mohamed Ben Ahmed Ebn al-Awwâm, I-II, Madrid 1802 [Arapça metniyle birlikte], 1988), Fransızca (J. J. Clement-Mullet, Le livre de l’agriculture d’Ibn al-Awam, I-III, Paris 1864-1867) ve Urduca’ya (Mevlevî Seyyid Muhammed Hâşim Nedvî, I-II, A‘zam Kadah 1345-1350/1926-1932) çevrilmiştir. İspanyolca tercümenin bir özeti de D. C. Boutelou tarafından yapılmıştır (Libro de agricultura, I-II, Madrid 1878). Ayrıca kitabın üzüm yetiştirmeyle ilgili bölümünü “Risâle fî terbiyeti’l-kerm” Carlo Crispo Moncada Sul taglio della vite di Ibn al-ʿAwwām adıyla yayımlamış (Actes du 8^e congrès international des orientalistes, Stockholm 1889, II, 215-257), bir başka bölümünü de Philip Lord Moorish Calendar adıyla İngilizce’ye çevirmiştir (Wantage 1979). Kitâbü’l-Filâḥa, Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye tarafından taş baskısı olarak yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1927).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 524 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.