İBN AHÎ HİZÂM

Hayatına dair bilgi yok denecek kadar azdır. Nisbesi, Ceyhun nehrinin kuzeyindeki Penc ve Vahş nehirlerinin arasında kalan Huttel şehrinden gelmektedir. İbnü’n-Nedîm, İbn Ahî Hizâm’ın Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah’ın teşvikiyle baytarlık konusunda bir kitap yazdığını belirtir (el-Fihrist, s. 377). Taberî ise 251 (865) yılına dair olayları anlatırken onun ismini, Enbâr bölgesindeki bir savaşta Hüseyin b. İsmâil’in yanında 1000 kişilik birliğe komuta eden iki kumandandan biri olarak verir (Târîḫ, IX, 319-320). Kendisine nisbet olunan biniciliğe dair eserin bir nüshasının sonunda (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3915, vr. 58^a) müstensih, İbn Ahî Hizâm’ın Mu‘tazıd-Billâh’ın at yetiştiricisi olduğunu söyler. Bu bilgi doğru kabul edilirse onun Mütevekkil’den itibaren Abbâsî halifelerinin mîrâhuru (reîsü’l-ıstabl) olduğu sonucuna varılabilir.

Baytarlık ve binicilikle ilgili çalışmaları günümüze kadar gelen İbn Ahî Hizâm’ın en önemli eseri Kitâbü’l-Ḫayl ve’l-fürûsiyye ve’l-bayṭara’dır (bazı nüshalarda Kitâbü’l-Ḫayl ve’l-fürûsiyye, Kitâbü’l-Fürûsiyye ve’l-bayṭara min ḳıbeli’ṭ-ṭıb ve umûri’s-salṭana, Kitâbün Câmiʿ fi’l-bayṭara olarak geçmektedir). Otuz babdan oluşan eserde müellif öncelikle cihadın ve biniciliğin faziletini belirtmiş, ardından atların dişleri, cins atların nitelikleri, renkleri, organlarının isimleri, atın eğitim ve yetiştirilmesi, doğumunu ve doğum sonrası kusurlarını anlattıktan sonra atların hastalık ve tedavilerine geniş bir bölüm ayırmıştır. Son bölümde yılan, akrep gibi haşeratın atları sokmasıyla deve, sığır ve koyunlara ait hastalıkların tedavisinden bahsedilir, ayrıca katır ve merkep hakkında bilgi verilir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2898, 2899, 3607; Hafîd Efendi, nr. 257; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3174).

İbn Ahî Hizâm’a nisbet edilen, ancak Kitâbü’l-Ḫayl’dan ayrı birer eser olup olmadığı bilinmeyen Kitâbü’l-Fürûsiyye ve şiyâti’l-ḫayl ile Kitâb fî Maʿrifeti’r-remy bi’n-nüşşâb ve âleti’l-ḥarb ve envâʿi vücûhi’r-remy ve şürûṭihî ve aḥvâlihî adlı iki eserin nüshaları kütüphane kayıtlarında bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3513; Köprülü Ktp., nr. 36; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3915; TSMK, III. Ahmed, nr. 2515). Ahmed b. Muhammed b. Ebû Kutayre tarafından Fâtımî Halifesi Azîz-Billâh Nizâr b. Meâd (ö. 386/996) adına kaleme alınan, ancak daha sonra Memlükler zamanında İbn Ahî Hizâm’a nisbet edilen Kitâbü’l-Fürûsiyye’nin (bazı kaynaklarda Kitâbü’l-Ḫayl ve ṣıfâtühâ ve elvânühâ ve şiyâtühâ ve aʿlâmühâ ve ʿilâcühâ) mevcut bir nüshası IV. (X.) yüzyılda yazılmış olmalıdır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3705).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 584 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.