İBN EBÛ AVN

Muhtemelen Abbâsî Halifesi Mu‘tez-Billâh döneminde (866-869) Bağdat’ın güneybatısında tarihî bir şehir olan Enbâr’da dünyaya geldi. Ebû İmrân ve Ebû Amr künyeleriyle de anılır. Dedeleri Ebû Avn Ahmed ile Ebü’n-Necm Hilâl tanınmış birer şair ve kâtipti. Emîr Muhammed b. Abdullah b. Tâhir’in hizmetinde mâbeyinciliğe, Mu‘tezz’in halifeliği döneminde Vâsıt valiliğine tayin edilen babası Muhammed ile amcaları Sâlih ve Mâcid de başarılı şairlerden sayılmaktadır.

İbn Ebû Avn aile geleneğine bağlı kalarak kâtiplik mesleğini seçti. Ayrıca bir süre güvenlik teşkilâtında âmirlik, orduda kumandanlık görevlerinde bulundu. Tenâsüh akîdesini savunan ve İbn Ebü’l-Azâfir diye de anılan Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali eş-Şelmegānî’nin (ö. 323/935) yakın dostu ve kurduğu mezhebin aşırı bir taraftarı olan İbn Ebû Avn, bu mezhep yayılmaya başlayınca Halife Râzî-Billâh’ın emri üzerine İbnü’ş-Şelmegānî ile birlikte tutuklandı. Sorgulanması sırasında hakkında ileri sürülen iddiaları reddetti. Ancak İbnü’ş-Şelmegānî’ye hakaret etmesi ve onu tokatlaması istenince buna râzı olmadı ve her şeyini üstadına borçlu olduğunu söyledi. Bunun üzerine İbnü’ş-Şelmegānî ile birlikte Bağdat’ta idam edildi (1 Zilkade 322 / 13 Ekim 934). Başları bir meydanda asılarak teşhir edildi, cesetleri yakılıp külleri Fırat nehrine atıldı. Eserlerinin hiçbirinde ilhâd ve tenâsühe dair fikirlerin yer almadığından hareketle onun bir siyasî entrika sonucu idam edilmiş olabileceği ileri sürülmüştür (EI² [İng.], III, 683).

Abbâsî devlet teşkilâtında görev yapan her kâtip gibi dil, edebiyat, felsefe, coğrafya, tarih, İran ve Hint irfanı ile eski Yunan felsefesi gibi alanlarla yakından ilgilenen, dolayısıyla İslâm kültürü yanında önceki kültürlere de vâkıf olan İbn Ebû Avn’ın günümüze ulaşan eserlerinden çok iyi yetişmiş geniş kültüre sahip bir âlim ve edip olduğu anlaşılmaktadır. İbnü’n-Nedîm onu cesur fakat aklı kıt bir kimse olarak niteler. Ancak kâtiplik gibi geniş bilgi ve kültür gerektiren bir meslek sahibi olması ve önemli eserler kaleme alması bu nitelemenin doğru olmadığını ispatlamaktadır.

Eserleri. el-Kâtibü’l-Bağdâdî unvanıyla tanınan İbn Ebû Avn’ın günümüze ulaşan başlıca eserleri şunlardır:

1. Kitâbü’t-Teşbîhât. İbn Ebû Avn’ın Arap şiirinden seçtiği teşbih örneklerini ihtiva etmektedir. Müellif eserin mukaddimesinde daha önceki ediplerin de şiir derlediklerini, ancak bunları herhangi bir tasnife tâbi tutmadıklarını belirttikten sonra şiirin mesel, istiare ve teşbih olmak üzere üç temel sanatı bulunduğunu, bunların en güç ve en önemlisinin derin bir düşünce, ince bir duygu ve engin bir seçme zevki gerektiren teşbih sanatı olduğunu söyler. Kur’an’daki teşbihlerden hareketle çeşitli örneklere işaret ettikten sonra başlıca teşbih edatları hakkında bilgi verir. İbn Ebû Avn, Abbâsîler dönemine kadar tanınmış şairlerin kullandığı yaygın ve nâdir teşbihlerin başlıcalarını ihtiva eden eserini mukaddime dahil doksan iki bölüme ayırarak konularına göre tertip etmiş, ayrıca “Letâif” başlığı altında İbnü’l-Mukaffâ‘ın Kelîle ve Dimne’si başta olmak üzere çeşitli eserlerden seçtiği mensur teşbih örneklerine de yer vermiştir. İbn Ebû Avn, eserin mukaddimesinde mesel ve istiarelere dair de müstakil eserler yazacağını söylemektedir. Arap edebiyatında edebî tenkidin gelişme sürecinin tesbiti ve İbnü’l-Mu‘tezz’in (ö. 296/909) Kitâbü’l-Bedîʿi ile Ebû Hilâl el-Askerî’nin (ö. 400/1009-10’dan sonra) Dîvânü’l-meʿânî’si arasındaki dönemin anlaşılabilmesi için İbn Ebû Avn’ın bu eserde ortaya koyduğu görüşlerin iyi tahlil edilmesi gerekir. Gustave Edmund von Grunebaum, İbn Ebû Avn’ın kullandığı teşbihle ilgili terimlerin ve teşbihi tasnif gayretlerinin o günkü eserlerde bir benzeri bulunmadığını söyler (Dirâsât fi’l-edebi’l-ʿArabî, s. 121). Kitâbü’t-Teşbîhât, Muhammed Abdülmuîd Han tarafından İngilizce geniş bir incelemeyle birlikte neşredilmiştir (London 1950).

2. Kitâbü’l-Ecvibeti’l-müskite. Yunan ve İran bilgeleriyle zâhid ve mutasavvıfların, bedevî Araplar’ın, kadınların, zarif ve nüktedan kimselerin çeşitli konularda kendilerine sorulan sorulara veya muhatap oldukları sözlere verdikleri esprili pratik cevapları ihtiva eder. İbn Ebû Avn bu cevapları Yunanca, Farsça ve Sanskritçe’den Arapça’ya tercüme edilen kitaplarla din, dil, nevâdir ve edebiyata dair Arapça eserlerden derlemiştir. Günümüze ulaşmayan bu kitapları kısmen de olsa tanıtan, geniş bir kültür ve bilgi birikiminin eseri olan Kitâbü’l-Ecvibeti’l-müskite Müberred, Sûlî, Ebû Ali el-Kālî ve Ebü’l-Ferec el-İsfahânî gibi müelliflere de örnek teşkil etmiştir. Nevâdir konusunda eser yazanlar da bu kitaptan faydalanmışlardır. Meselâ Ebû Ali et-Tenûhî, el-Müstecâd min faʿalâti’l-ecvâd’ının sonundaki ilâvelerin çoğunu Kitâbü’l-Ecvibeti’l-müskite’den almış, Husrî el-Kayrevânî Cemʿu’l-cevâhir fi’l-mülaḥ ve’n-nevâdir, Mâverdî Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn, Ebü’l-Abbas el-Cürcânî el-Münteḫab min kinâyâti’l-üdebâʾ ve işârâti’l-büleġāʾ, İbnü’l-Cevzî el-Eẕkiyâʾ ve Aḫbârü’ẓ-ẓırâf ve’l-mütemâcinîn, Nüveyrî Nihâyetü’l-ereb ve Şehâbeddin el-İbşîhî el-Müsteṭraf fî külli fennin müsteẓraf’ında el-Ecvibe’den yaptıkları nakil ve seçmelere geniş yer vermişlerdir. Lübbü’l-âdâb (el-bâb veya lübâb) fî (reddi) cevâbâti (cevâbi) ẕevi’l-elbâb adlı eser muhtemelen bu kitabın diğer bir adıdır. Dönemin sosyal hayatını yansıtan orijinal bilgiler ihtiva etmesi açısından da önemli olan eser Muhammed Abdülkādir Ahmed tarafından müellifin hayatı, ilmî şahsiyeti, eserleri hakkında bir mukaddime ile isim, kabile ve yer indeksleri ilâve edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1983, 1985). Eseri ayrıca May A. Yousef, Berlin’deki Preußischer Kulturbesitz’te bulunan nüshaya dayanarak müellif ve eser hakkında bir incelemeyle birlikte yayımlamıştır (Berlin 1988).

İbn Ebû Avn’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır: Kitâbü Beyti mâli’s-sürûr, Kitâbü’d-Devâvîn, Kitâbü’n-Nevâḥî ve’l-büldân, Kitâbü’r-Resâʾil, et-Teşbîhâtü’l-meşriḳıyye.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ebû Avn, Kitâbü’t-Teşbîhât (nşr. M. Abdülmuîd Han), London 1950, neşredenin girişi, s. XIII-XXI.

a.mlf., Kitâbü’l-Ecvibeti’l-müskite (nşr. M. Abdülkādir Ahmed), Kahire 1983, neşredenin girişi, s. 3-22.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 164-165.

Merzübânî, Müveşşaḥ, Kahire 1343, s. 349-350.

Bağdâdî, el-Farḳ (Abdülhamîd), s. 265-266.

Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr, Kahire 1377, III, 133-134.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 290-291.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, I, 234-253.

İbn Hallikân, Vefeyât, II, 156.

Ebü’l-Fidâ, el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer, Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), II, 80-81.

Safedî, el-Vâfî, V, 307.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 5.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 188-189.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 60-61.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 9-10.

G. E. von Grunebaum, Dirâsât fi’l-edebi’l-ʿArabî (trc. İhsan Abbas v.dğr.), Beyrut-New York 1959, s. 121-129.

Sezgin, GAS, II, 76.

May A. Yousef, Das Buch der Schlagfertigen Antworten von Ibn Abī ʿAwn. Ein werk der klassisch-arabischen Literatur. Einleitung, Edition und Quellenanalyse, Berlin 1988.

M. Abdülmuid Han, “Ibn Abī ʿAwn: A Litterateur of the Third Century”, IC, XVI/2 (1942), s. 202-212.

a.mlf., “Ibn Abī ʿAwn”, EI² (İng.), III, 683.

Fuâd Tarzî, “Kitâbü’t-Teşbîhât”, el-Ebḥâs̱, XXVII, Beyrut 1979, s. 149 vd.

G. C. Anawati, “Textes arabes”, MIDEO, XVIII (1988), s. 257-258.

Janusz Danecki, “Das Buch der Schlagfertigen Antworten von Ibn Abī ʿAwn”, WI, XXXI (1991), s. 102-103.

C. Gilliot, “Das Buch der Schlagfertigen Antworten von Ibn Abī ʿAwn”, Arabica, XXXVIII/3, Leiden 1991, s. 398-400.

Ebü’l-Feth Hâkimiyân, “İbn Ebî ʿAvn”, DMBİ, II, 690.