İBN ABDÜSSELÂM el-FÂSÎ

1130 (1718) yılı dolaylarında Fas’ta doğdu. Endülüs’te Mâleka’ya (Malaga) yerleşen Benî Fihr kabilesinin Beni’l-Ced diye anılan kolundan ilim ehli bir aileye mensuptur. Fas’ta öğrenim gördü, küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi; Arap dili ve edebiyatı, hadis, fıkıh, tefsir, kelâm ve tarih okudu. Özellikle Mağrib’de İbn Gāzî Medresesi’ne mensup âlimlerle doğu İslâm dünyasındaki âlimlere hocası Ebû Zeyd Mencere el-Hasenî vasıtasıyla ulaşan senedlerle kırâat-i seb‘ayı öğrendi, bu sahada adını duyurdu. Bilgisini ilerletmek üzere Sûs, Âyt Savâb, Suvayre, Hebt, Gumâre, Lamte gibi şehir ve bölgelere seyahat etti; çeşitli kabilelerin lehçelerini, kıraat öğretimi, tecvid usul ve üslûplarını öğrendi, bu vesileyle birçok kişi kendisinden faydalandı. Hocaları arasında Fas’ta Ebû Zeyd İbnü’l-Kādî el-Miknâsî’den sonra kıraat medresesiyle tanınan Ebü’l-Alâ İdrîs b. Muhammed el-Mencere’nin oğlu Ebû Zeyd Abdurrahman b. İdrîs el-Mencere el-Hasenî (el-Mencere es-Sagīr), Ahmed b. Abdülazîz el-Hilâlî es-Sicilmâsî, Ebû Hafs Ömer b. Abdullah el-Fâsî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Cessûs lakabıyla tanınan Muhammed b. Kāsım el-Fâsî gibi âlimler yer alır. Fas Alevî Kralı III. Muhammed tarafından müderris tayin edildiği Suvayre’de bir müddet ders verdikten sonra Fas’a dönüp öğretim ve telifle meşgul oldu. Öğrencileri içinde kendisinden kırâat-i seb‘ayı on dört hatimle okuyan Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah el-Heştûkî, İdrîs b. Abdullah el-Vedgīrî el-Bekrâvî, Basrî veya İbnü’l-Basrî diye bilinen Muhammed b. Muhammed el-Miknâsî, Muhammed b. İbrâhim ez-Zervâlî el-Usfûrî, Abdullah b. Ali er-Rekrakî, Fas Alevî Sultanı Mevlây Süleyman b. Muhammed anılabilir. İbn Abdüsselâm’ın tariki Mağrib’de müteahhirîn döneminin en önemli kıraat tariki kabul edilir. Bu ilme olan derin vukufunun ve birçok yere seyahat yapmasının sonucu olarak Mağrib-i Aksâ’da bugün mevcut kıraatlerin isnadlarının büyük kısmı onun tarikiyle gelmiştir (bu tarikler için bk. Abdülhâdî Hamîtû, IV, 419-455). İbn Abdüsselâm el-Fâsî 12 Receb 1214’te (10 Aralık 1799) Fas’ta vefat etti ve dedesinin büyük dedesi sûfî Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî’nin Bâbülfütûh semtindeki türbesine defnedildi.

Eserleri. 1. İtḥâfü’l-aḫi’l-eveddi’l-mütedânî bi-meḥâẕî Ḥırzi’l-emânî ve vechi’t-tehânî (el-Meḥâẕî bimâ yefükkü esre’l-ʿânî min fevâʾidi’n-Neşr ve Kenzi’l-meʿânî). Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin eş-Şâṭıbiyye’si üzerine yazılan bir hâşiyedir (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2060K; Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 8019, 8043, 11203; Dârü’l-hadîsi’l-Haseniyye, nr. 8470; Tıtvân, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 880; ayrıca bk. Menûnî, Ḳabes, II, 909; Abdülhay el-Kettânî müellif hattı nüshanın kendisinde olduğunu kaydeder, bk. Fihrisü’l-fehâris, II, 848).

2. Şeẕe’l-buḫûrü’l-ʿanberî ve baʿżu ʿazâʾimi’ṭ-ṭâlibi’l-ʿabḳarî iʿâneten ʿalâ fetḥi Kenzi’l-ʿAllâme Ebî İsḥâḳ el-Caʿberî (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2589; Vezzân, Mevlây Abdullah eş-Şerîf Ktp., nr. 802; ayrıca bk. Menûnî, Ḳabes, II, 909). Ca‘berî’nin eş-Şâṭıbiyye üzerine yazdığı Kenzü’l-meʿânî adlı şerhin geniş bir hâşiyesidir.

3. el-Ḳuṭûfü’d-dâniyye fî şerḥi’d-Dâliyye (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 997, 1057, vr. 112-193; Rabat, el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 379D; Tıtvân, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 739). Muhammed b. Mübârek es-Sicilmâsî el-Mağrâvî’nin hemzenin tahfifine dair yedi kıraat imamından Hamza b. Habîb ile İbn Âmir’in râvisi Hişâm b. Ammâr’ın görüşlerini açıklamak üzere yazdığı Dâliyye fi’l-ḳırâʾât adlı 144 beyitlik kasidenin şerhidir. Ahmed Huleyf Aynüşşak, Hasan es-Sânî Üniversitesi’nde eseri mezuniyet tezi olarak neşre hazırlamıştır (1992).

4. el-Ḳavlü’l-vecîz fî ḳamʿi’z-zârî ʿalâ ḥameleti Kitâbillâhi’l-ʿazîz. Kıraat ve tecvid ahkâmıyla ilgili olarak sorulan altı soruya verilen cevapları içerir (nşr. Ebü’l-Heysem eş-Şehbâî – Ahmed Abdülkerîm Necîb, Rabat 1428/2007). İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî eseri ihtisar etmiştir.

5. el-Aḳrâṭ ve’ş-şünûf bi-maʿrifeti’l-ibtidâ ve’l-vuḳūf (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1953, 9346). İki bölümden meydana gelen eserin ilk bölümünde bir hatimde farklı kıraatleri cemetme keyfiyeti ve Mağrib’de İbn Gāzî’den beri uygulanagelen kıraat tariki, ikinci bölümde İbn Gāzî’nin talebesi olup Mağrib’de kıraatte vakıfları ilk koyan kimse kabul edilen Muhammed b. Ebû Cum‘a el-Hebtî es-Sumâtî’nin bu hususla ilgili görüşleri açıklanmıştır. Tâhir eş-Şüfû’, Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı yüksek lisans teziyle eseri neşre hazırlamıştır (1999).

6. İbrâzü’ḍ-ḍamîr min Esrâri’t-taṣdîr (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1051, 1057, 3893, 6039, 7132, 8309). eş-Şâṭıbiyye tarikiyle yedi kıraat imamından rivayet edilen ihtilâf konusu iki vecihten hangisine edâ sırasında öncelik verileceği hususunda müellifin yazdığı Esrârü’t-taṣdîr (Urcûze fî taṣdîri ẕi’l-vecheyn) adlı manzumesinin şerhidir (nşr. Bûşitâ Ezâyît, Rabat 1433/2012).

7. Teshîlü’l-meʿâric ilâ taḥḳīḳi’l-meḫâric (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1057). eş-Şâṭıbiyye’nin “Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ” adlı babının şerhidir. Müellif bu eserini, İbnü’l-Hâcib’in eş-Şâfiye’sinde harflerin mahreç ve sıfatlarıyla ilgili bab üzerine kaleme aldığı ta‘likten özetlemiştir. Teʾlîf fî meḫârici’l-ḥurûf adıyla kayıtlı eser de (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 938, vr. 19^b-53^b) muhtemelen bu kitaptır. Muhammed ez-Zeyyânî, eseri Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (2002).

8. Ecvibe (Ecvibe fi’l-ḳırâʾât, Teʾlîf fi’l-ḳırâʾât). Kur’an ilimleri ve kıraat konusunda müellife sorulan yirmi iki soruya verdiği cevapları içerir (el-Fihrisü’ş-şâmil, II, 629). Suâd Rahâim, Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı yüksek lisans teziyle eseri neşre hazırlamıştır (Ecvibetü Muḥammed b. ʿAbdisselâm el-Fâsî, 1994).

9. Bernâmecü (Fihrisü)’ş-şüyûḫ (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 312K, vr. 10-28). Müellifin kırâat-i seb‘a konusundaki hocaları vasıtasıyla İbnü’l-Cezerî ve İbn Gāzî’ye ulaşan isnadları ile bazı âlimlerin biyografilerine dair olup kıraatte senedin sıhhati ve icâzet konularında önemli bilgiler içerir (muhtevası için bk. Menûnî, el-Meṣâdirü’l-ʿArabiyye, II, 30-31; M. Muhtâr Vüld Ebbâh, s. 554-558). Muhammed Emîn Zelû, Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde eseri mezuniyet tezi olarak tahkik etmiştir (Fihrisü Muḥammed b. ʿAbdisselâm el-Fâsî fi’l-ḳırâʾâti’l-Ḳurʾâniyye, 1993). Müellif ayrıca bu eserini nazma çekmiş olup yazma nüshaları Fehrese manẓûme ve Manẓûme fi’t-terâcim gibi adlarla bazan eserle birlikte, bazan ayrı olarak kütüphanelerde kayıtlıdır (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1051, vr. 229-245; nr. 1057, vr. 146-155; nr. 6778, 6799, vr. 114-118; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 3443, vr. 300-312; bu manzume için ayrıca bk. Abdülhâdî Hamîtû, IV, 411-418).

10. Taḳyîd fi’t-tecvîd (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1149, vr. 69^b-74^b).

11. Ürcûze fî evcühi’l-ḳırâʾât (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 7133).

12. İrşâdü’l-mesâlik ilâ Lâmiyyeti İbn Mâlik (Tenvîrü’l-ḥavâlik min ercâʾi Lâmiyyeti İbn Mâlik, Şerḥu Lâmiyyeti’l-efʿâl) (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1276; Dârülbeyzâ, Melik Abdülazîz Ktp., nr. 275, 300/2).

İbn Abdüsselâm’ın kaynaklarda Risâle fîmâ ḫâlefe fîhi muʿallimü’ṣ-ṣıbyân ḳavâʿide’l-edâ ve şürûṭi’t-tecvîd, Ṭabaḳātü’l-muḳriʾîn, Risâle fi’l-meddi’ṭ-ṭabîʿî adlı eserleri de zikredilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 581-582 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.