HUMEYDÎ, Muhammed b. Fütûh

Endülüs’ün doğusunda yer alan Mayurka (Majorka) adasında doğdu. Büyük dedesi Humeyd’e nisbetle Humeydî, aslen Yemen’in Ezd kabilesinden olması sebebiyle Ezdî, doğduğu yere nisbetle Mayurkī nisbeleriyle anılır. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi ve babası tarafından hadis meclislerine götürüldü. Ebü’l-Kāsım Asbağ b. Râşid ve İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’den fıkıh öğrendi. 430-440 (1038-1048) yılları arasında İbn Hazm’dan eserlerini kıraat ve arz yoluyla okuyarak rivayet eden Humeydî, İbn Abdülber en-Nemerî’den de muhtemelen bu dönemde faydalandı ve ardından ilim seyahatlerine başladı. 448’de (1057) hacca gitti; ardından Dımaşk, Mekke, Medine, Kahire, Dimyat, Kayrevan, Vâsıt gibi ilim merkezlerini dolaştı ve Bağdat’a yerleşti. Burada Hatîb el-Bağdâdî ve İbn Mâkûlâ gibi âlimlerden faydalandı. Kendisinden de başta hocaları Hatîb el-Bağdâdî ve İbn Mâkûlâ olmak üzere Muhammed b. Tarhân, Ebû Bekir İbn Meymûn gibi tanınmış kişiler rivayette bulundular.

Zâhirî mezhebinin Endülüs temsilcilerinden olan Humeydî râvileri iyi tanıyan, hadis illetlerine vâkıf, güvenilir bir muhaddis, takvâ sahibi bir âlimdi. 17 Zilhicce 488’de (18 Aralık 1095) Bağdat’ta vefat etti. Cenaze namazını ünlü fakih Şâşî kıldırdı ve Bâbü Ebrâz Kabristanı’nda Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin yanına defnedildi; ancak vasiyetine uyularak naaşı 491’de (1098) Bâbü Harb Kabristanı’na Bişr el-Hâfî’nin yanına nakledildi. Bu sebeple onun 491’de öldüğünü zannedenler de olmuştur.

Eserleri. 1. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî ve Ṣaḥîḥi Müslim. Eser, Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ile Ṣaḥîḥ-i Müslim’deki hadisleri sahâbe râvilerini esas alarak bir araya getiren çalışmaların en güzel örneği kabul edilir. Humeydî, Buhârî ve Müslim’de bulunmayan bazı rivayetleri de eserine almış, ayrıca hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamıştır. Üzerinde bazı şerh ve ihtisar çalışmaları yapılmış olan eseri Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib yayımlamış (Aḫbârü’t-türâs̱i’l-İslâmî, XXVI [1411/1990], s. 6), Ali Hüseyin Bevvâb da Riyad’da beş ciltlik başka bir neşrini gerçekleştirmiştir (Muhyiddin Atıyye v.dğr., I, 255).

2. Ceẕvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti (fî târîḫi ʿulemâʾi)’l-Endelüs. İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs adlı eserine yazılan zeyillerin ilki olan eserde Endülüs’ün fethinden (92/711) 450 (1058) yılına kadar gelen siyasî ve kültürel tarihi incelenmektedir. Muhammed b. Tâvît et-Tancî (Kahire 1372/1952), bir komisyon (Kahire 1966) ve İbrâhim el-Ebyârî (Beyrut 1403/1983, 1404/1984, 1410/1989) tarafından üç ayrı neşri yapılmıştır.

3. Teshîlü’s-sebîl ilâ teʿallümi’t-tersîl. Güzel konuşma ve yazmada, dualarda, tebrik, teselli ve tâziyelerde uyulması gereken kuralları örnekleriyle anlatan eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshasının (III. Ahmed, nr. 2351) tıpkıbasımı Fuat Sezgin tarafından gerçekleştirilmiştir (Frankfurt 1405/1985).

4. Tefsîru ġarîbi mâ fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Râvilerin adları esas alınarak telif edilen eser Zübeyde Muhammed Saîd Abdülazîz tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1415/1995).

5. eẕ-Ẕehebü’l-mesbûk fî vaʿẓi’l-mülûk. Melik ve emîrlere nasihat amacıyla yazılan eseri Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî ve Abdülhalîm Üveys neşretmiştir (Riyad 1402/1982).

6. Teẕkiretü’l-Ḥumeydî. Müellifin arkadaşları ve talebeleri için seçtiği ahlâkî ve edebî metinleri ihtiva eden eser, Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî tarafından eẕ-Ẕaḫîre mine’l-muṣannefâti’ṣ-ṣaġīre adlı kitap içinde yayımlanmıştır (Riyad 1401/1981, 1403/1983).

7. Merâtibü’l-cezâʾ yevme’l-ḳıyâme ʿalâ mâ câʾet bihî nuṣûṣü’l-Ḳurʾân ve’s-süneni’s̱-s̱âbite ʿan Resûlillâh (nşr. Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî, Riyad 1401/1981).

8. Manẓûme dâliyye fi’n-naḳż ʿalâ men ʿâbe’l-ḥadîs̱ ve ehlehû. Gotha Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 579).

9. Bulġatü’l-müstaʿcel fî maʿrifeti cümel mine’t-târîḫ. İslâm’ın başlangıcından 487 (1094) yılına kadarki tarihini ele alan eserin (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 252) günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Humeydî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: el-Müteşâbih fî esmâʾi’l-fevâkih, Kitâbü Nevâdiri’l-eṭıbbâʾ, Cüzʾü’l-aḫbâr ve’l-eşʿâr, el-Emâni’ṣ-ṣâdıḳa, Ẕemmü’n-nemîme, Tuḥfetü’l-müştâḳ fî ẕikri ṣûfiyyeti’l-ʿIrâḳ, Dîvânü şiʿr, Men iddeʿa’l-emân min ehli’l-îmân, Edebü’l-eṣdiḳāʾ, Mâ câʾe mine’n-nuṣûṣ ve’l-aḫbâr fî ḥıfẓi’l-câr, Muḫâṭabâtü’l-eṣdiḳāʾ fi’l-mükâtebât ve’l-liḳāʾ.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 18. cildinde, 358 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.