https://islamansiklopedisi.org.tr/cezvetul-muktebis
Tam adı Ceẕvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti’l-Endelüs ve esmâʾi ruvâti’l-ḥadîs̱ ve ehli’l-fıḳh ve’l-edeb ve ẕevi’n-nebâhe ve’ş-şiʿr olup İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’üne yazılan zeyillerin ilkidir. Daha sonra Dabbî (ö. 599/1203) Ceẕvetü’l-muḳtebis’teki biyografilerin 825’ini aynen almış, 140 tanesini çıkarmış ve Humeydî’nin bıraktığı tarihten başlayarak yaklaşık 150 yıllık bir döneme ait 750 biyografiyi de ilâve etmek suretiyle Ceẕvetü’l-muḳtebis’e zeyil olarak Buġyetü’l-mültemis adlı eserini yazmıştır.
İlim tahsili için Bağdat’a giden Humeydî burada halkın isteği üzerine, hocası Ebû Muhammed Ali b. Ahmed’in rivayetleri ve Endülüs’ten ayrılmadan önce edindiği bilgilere dayanarak hiçbir kaynağa bakmadan hâfızasından kaleme aldığı Ceẕvetü’l-muḳtebis’te Endülüs’ün 92’de (711) fethinden 450 (1058) yılına kadar gelen siyasî tarihi hakkında bilgi verir, daha sonra da Endülüs’te yetişen muhaddis, fakih, edip ve şairlerin biyografilerinden bahseder. Bunların ataları, nisbeleri, beldeleri, hocaları, seyahatleri ve eserleri hakkında açıklamalarda bulunur. Bazan biyografisini yazdığı şahsa dair kendisine ulaşan muhtelif bilgileri isnad zinciriyle nakleder. Zaman zaman şiirlerden örnekler verir ve bazı hikâyeler anlatır.
Humeydî Hz. Peygamber’e saygısından dolayı önce Muhammed ve Ahmed adlı âlimlerin hayatından bahseder, daha sonra alfabetik sıraya göre diğerlerini anlatır. İsimlerini tesbit edemediği şahısları meşhur oldukları künye ve nisbeleriyle ele alır. Son bölümde de Endülüslü meşhur kadınlar hakkında bilgi verir.
Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb adlı eserin müellifi Makkarî ve daha birçok Endülüs tarihçisinin faydalandığı Ceẕvetü’l-muḳtebis’i ilk defa Muhammed b. Tâvît et-Tancî neşretmiştir (Kahire 1372/1952). Eser daha sonra bir komisyon (Kahire 1966) ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından yayımlanmış (Beyrut 1983), ayrıca Müessesetü’r-risâle’nin hazırlattığı indeksi de neşredilmiştir (Beyrut 1986).
BİBLİYOGRAFYA
Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1372/1952, Mukaddime, s. 6-10.
a.mlf., Ceẕvetü’l-muḳtebis, Kahire 1966, Mukaddime.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XVIII, 284-285.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 121.
Safedî, el-Vâfî, IV, 317.
Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, II, 113.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 581.
Brockelmann, GAL, I, 412; Suppl., I, 578.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 254; VII, 218-219.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 587; IV, 394-395.
Maʿa’l-Mektebe, s. 111.
İsâm Sâlim Sîsâlim, Cüzürü’l-Endelüsi’l-Mensiyye, Beyrut 1984, s. 544-546.
Muhsin Cemâleddin, “el-Ḥumeydî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, X, Bağdad 1967, s. 179.
Moh. Ben Cheneb, “Humeydî”, İA, V/1, s. 587.
C. F. Seybold, “al-Ḍabbī, Abū D̲j̲aʿfar”, EI2 (İng.), II, 72.
A. Huici Miranda, “al-Ḥumaydī”, a.e., III, 573-574.
