el-İKTİSÂD fi’l-İ‘TİKĀD

İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’de adı geçen el-İḳtiṣâd’ın çeşitli yerlerinde Tehâfütü’l-felâsife, Miʿyârü’l-ʿilm, Miḥakkü’n-naẓar ve Feḍâʾiḥu’l-Bâṭıniyye’ye atıfların yapılmış olmasına bakarak kitabın 488 (1095) yılı civarında yazıldığını söylemek mümkündür (krş. Bouyges, s. 33-34; Hourani, CIV/2 [1984], s. 293-294). Dört girişle (temhîd) dört ana bölüm (kutub) halinde düzenlenen eserin birinci girişinde kelâmın İslâmî ilimler arasındaki yeri ve önemi, ikinci girişte bu ilmin iman zaafına müptelâ olmuş kimseleri tedavi etmek için gerekli olduğu, üçüncüsünde kelâm ilmiyle meşguliyetin farz-ı kifâye oluşu, dördüncü girişte de konuların işlenişinde takip edilen metotlar üzerinde durulmuştur.

el-İḳtiṣâd’ın birinci bölümü zât-ı ilâhiyye konusuna ayrılmıştır. Burada Allah’ın varlığının ispatına yer verildikten sonra tenzîhî sıfatlara temas edilmiş, istivâ ve nüzûl gibi haberî sıfatların tenzih açısından değerlendirilmesi yapılmış ve rü’yetullah meselesi ele alınmıştır. Bölümün sonunda vahdâniyyet sıfatı üzerinde durulmuş, şirk nazariyelerine burhân-ı temânu‘ metoduyla cevap verilmiştir. Eserin ikinci bölümünde Allah’ın sübûtî sıfatlarının kapsam ve özellikleri ayrıntılı biçimde açıklanmış, bu sıfatların zât ile kāim ezelî ve ebedî mânalar olması ve esmâ-i hüsnânın bunların her birine çeşitli açılardan delâlet etmesi gibi hususlar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölüm Allah’ın fiilleri hakkında olup burada önce vücûb, hüsün, kubuh, abes, sefeh ve hikmet terimleri açıklanmış, ardından bütün ilâhî fiillerin Allah’ın zâtına nisbetle cevaz statüsünde olduğu düşüncesinden hareketle kulların mükellef tutulması, onların iyi ve kötü davranışlarına mükâfat ve ceza verilmesinin Allah için sorumluluk ifade etmediği hususu ele alınmış, bütün ilâhî fiillerin hikmet çerçevesinde cereyan ettiği belirtilmiştir. Aynı bölümde vahiy tebliğinin ulaşmaması halinde dinî mükellefiyetin oluşmayacağı konusu da işlenmiş, bölümün sonunda nübüvvet müessesesinin genel konumuna temas edilmiştir. Eserin dördüncü bölümünde Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ispatı, sem‘iyyât bahisleri, imâmet ve tekfir meseleleri ele alınmıştır.

Gazzâlî’nin “mutaassıp bid‘atçılara cevap teşkil etmesi açısından yeterli bir kitap” olarak nitelediği el-İḳtiṣâd (İḥyâʾ, I, 59) isminden de anlaşılacağı üzere orta yoğunlukta bir eserdir. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’in ikinci kitabı olan “Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid”e göre kelâm metoduna daha yakın olan el-İḳtiṣâd’ın bilhassa giriş bölümlerinde metodolojiyle ilgili olarak önemli bilgiler verilmektedir. Mantık kurallarının özellikle isbât-ı vâcib alanında uygulandığı ilk Sünnî eserlerinden biri olan el-İḳtiṣâd’da konular hem nakle hem akla dayanılarak ele alınmıştır. Kitabın sonunda, Mu‘tezile ve Müşebbihe gibi itikadî mezhep mensuplarını yanlış te’villerinden dolayı tekfir etmekten kaçınmasının gerekliliği üzerinde durulması Gazzâlî dönemi açısından ayrı bir anlam ifade etmektedir (bk. GAZZÂLÎ [Kelâm İlmindeki Yeri]).

İsmi, Şîa kelâmcılarından Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) el-İḳtiṣâd fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-iʿtiḳād (Necef 1399/1979) adlı eserini çağrıştıran el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād birçok defa basılmış (Kahire 1320, 1327, 1328; Bombay, ts.; Beyrut 1403/1983), ilmî neşri ise İbrahim Agâh Çubukçu ve Hüseyin Atay tarafından gerçekleştirilmiştir (Ankara 1962). Ayrıca herhangi bir nüsha belirtilmeden yapılmış bir neşri daha mevcuttur (nşr. Âdil el-Avvâ, Beyrut 1388/1969). Eser Kemal Işık (İtikad’da Orta Yol, Ankara 1971) ve Osman Zeki Soyyiğit (İtikad’da İktisad, İstanbul 1971) tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Kitabı Miguel Asin Palacios İspanyolca’ya (El Justo medio en la creencia, Madrid 1929), Abdurrahman Ebû Zâid İngilizce’ye (al-Ghazali on Divine Predicates and Their Properties, Lahore 1970) çevirmiştir.

el-İḳtiṣâd’da yer alan konular üzerinde bazı müstakil çalışmalar da yapılmış olup bunların başlıcaları şunlardır. Serge de Beaurecueil, “Ġazzālī et S. Thomas d’Aquin: Essai sur la preuve de l’existence de Dieu proposée dans l’Iqtiṣād et sa comparaison avec les ‘voies’ thomistes” (BIFAO, XLVI [1947], s. 199-238); Michael E. Marmura, “Al-Ghazali on Bodily Resurrection and Causality in Tahafut and the Iqtisad” (Aligarh Journal of Islamic Thought, 2 [1989], s. 46-75); a.mlf., “Ghazali’s Chapter on Divine Power in the Iqtiṣād” (Arabic Sciences and Philosophy, IV/2 [1994], s. 279-315).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 57-58 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.