YÛSUF HAKÎKÎ

Somuncu Baba olarak bilinen mutasavvıf Şeyh Hamîd-i Velî’nin oğludur. Kaynaklarda Baba Yûsuf, Yûsuf Hakîkî Baba, Baba Yûsuf Hakîkî, Şeyh Yûsuf, halk arasında Hakîkî Baba ve Gül Baba diye anılır. Ne zaman doğduğu bilinmemektedir. Muhabbetnâme adlı eserinin müstensihi, kitabı 894’te (1489) müellifin ölümünden bir yıl sonra istinsah ettiğini bildirdiğine göre 893 (1488) yılında ölmüş olmalıdır. Tasavvuf yolunda temel bilgileri kuvvetli bir ihtimalle babasından alan Yûsuf’un tahsiliyle ilgili olarak Evliya Çelebi, onun Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi olduğunu, seyrüsülûkünü Ankara’da şeyhinin yanında tamamladığını ve Aksaray’da Bayramiyye tarikatının öncüsü kabul edildiğini belirtir. Bursalı Mehmed Tâhir ise Yûsuf’un babasıyla beraber bir süre Bursa’da kaldığını, daha sonra Aksaray’a gittiğini söyler. Hayatının geri kalan kısmını Aksaray’da şeyhlik yaparak geçiren Yûsuf Hakîkî’nin türbesi Aksaray’da Şeyh Hamîd mahallesindedir. Aynı mahallede babası adına bir cami ve hankah bulunmaktadır. Yûsuf Hakîkî, Fâtih Sultan Mehmed zamanında Melik Mahmud Gazi hankahının başındaydı. Aksaray, Osmanlılar tarafından fethedildiğinde (881/1476) yine bu hankahın şeyhiydi. II. Bayezid adına 906 (1500-1501) yılında Aksaray vakıflarının tesbit edildiği defterde Yûsuf Hakîkî’nin Evhadüddin ve Şeyh Safiyyüddin adlarında iki oğlu olduğu kaydedilmiş ve evlâtlarına vakfettiği yerler ayrıntılı biçimde anlatılmıştır. III. Murad adına düzenlenen 992 (1584) tarihli defterde de Şeyh Hamîd mahallesi nüfusu yazılırken burada mevcut on beş mükellef erkeğin Şeyh Hamîd-i Velî’nin torunları olduğu babalarının adıyla birlikte gösterilmiştir.

Eserleri. 1. Divan (Hakîkînâme). Münâcât ve tevhidle başlayıp çeşitli başlıklar altında tasavvuf neşvelerini terennüm eden manzumelerle devam etmektedir. Eserin içeriğinden müellifin asıl amacının tasavvuf yoluna girenlere öğüt vermek olduğu anlaşılmaktadır. 500’ü aşkın manzumeden meydana gelen eserin iki nüshası bilinmektedir (Sadi Somuncuoğlu nüshası, Konya Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 2430). Erdoğan Boz divanın ilk 100 varağı üzerinde doktora çalışması yapmış (Hakîkî Divanı, Dil İncelemesi: Kısmî Çeviriyazılı Metin, Dizin, 1996, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), daha sonra tamamını (Yûsuf Hakîkî Baba Divanı, Ankara 2009) ve divandan seçmeleri yayımlamıştır (Ankara 2011).

2. Muhabbetnâme. Mesnevi tarzında yazılmış 3696 beyitten oluşan tasavvufî bir eserdir. İki nüshası bulunan (Manisa Murâdiye Ktp., nr. 1296; Konya İl Halk Ktp., Uzluk, nr. 6968) eser üzerinde Ali Çavuşoğlu doktora çalışması yapmış (Yusuf-ı Hakîkî’nin Mahabbetnâme Adlı Eserinin Tenkitli Metni ve İncelemesi, 2002, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve ardından eseri neşretmiştir (Ankara 2009).

3. Metâliu’l-îmân. Bazılarına göre Sadreddin Konevî’nin, bazılarına göre ise Ahî Evran diye bilinen Kırşehirli Şeyh Nasîrüddin Mahmûd’un aynı adlı risâlesinin tercümesidir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2574). Sadeleştirilmiş metni Ali Çavuşoğlu tarafından yayımlanmıştır (Tasavvuf Risalesi ve Metâliu’l-İmân, Ankara 2004). Bu eserin bulunduğu yazmada yer alan tasavvufa dair üç risâlenin de Yûsuf Hakîkî’ye ait olması kuvvetle muhtemeldir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 10-11 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.