https://islamansiklopedisi.org.tr/yedali
1096’da (1685) Moritanya’nın güneyindeki tarihî Şinkīt bölgesinde Trârze’deki Kıble’nin merkezi Tendegsem’de doğdu. Soyu, Berberîler’in Sanhâce kolundan Zevâyâ’nın İdevdây kabilesinin kurucusu Yiddâc’a kadar ulaşır. Nisbesindeki Yedâl kelimesinin aslı “ceddü Alî”dir ve Yeddâl diye de söylenir. Bazı eserlerde zikredilen Deymânî nisbesi, annesi Umbaylulla (Fâtıma) bint Sîdî el-Emîn’in Deymâniyyûn’a mensubiyetinden kaynaklanmaktadır. Yetim olarak büyüyen Yedâlî ilk eğitimini aile ortamında, Kur’an eğitimini Eşfağ Ebû Muhammed Abdullah b. Ömer et-Tunkelî’den aldı. Diğer hocaları arasında şeyhi Minnehan b. Mûd b. Mâlik, Muhtâr b. Mustafa el-Yedâlî, Ahmed b. Eşfâk el-Muhtâr Bâbû ve Muhtâr b. Fâğ Mûsâ yer alır. Erken yaşlarda üstün zekâsıyla öne çıkan Yedâlî’nin biri Agādîr-Dûm arasında, diğeri yaşadığı bölge sınırları içinde gerçekleşen iki seyahatinden söz edilmektedir. 1677’de bölgede yerleşik hayat süren Zevâyâ ile yaşamlarını göçmen olarak sürdüren Benî Süleym Arapları’nın soyundan gelen Benî Hassân kabilesi arasında cereyan eden Şürbübbe savaşında çok sayıda asker, âlim ve şairin yanı sıra halktan da birçok kişi ölmüş, bu arada pek çok kitap yok olmuştur. Yedâlî üzerinde büyük etkisi olan bu savaş onun eserlerine de yansımış, bir bakıma Zevâyâ’nın resmî tarihçiliğini üstlenerek eserlerinde değerli bilgiler aktarmıştır. Moritanya’nın İcîdî bölgesinde vefat eden Yedâlî tefsir, fıkıh, usul ve siyer gibi alanlar dışında şairlik yönüyle de tanınmaktadır. Onun Şâzeliyye’ye intisabına Muhtâr b. Mustafa el-Yedâlî vesile olmuştur. Esasen tarikatın Nâsıriyye kolunu Kıble bölgesine ilk yayan kişi bu hocasıdır; Yedâlî de Şinkīt’te sûfîliğin yayılmasına öncülük etmiştir.
Eserleri. 1. Dîvânü şiʿri Muḥammed el-Yedâlî ed-Deymânî. Zühde dair şiirleriyle medih ve mersiye ağırlıklı şiirlerinin bir araya getirilmesiyle oluşan 1000 beyit hacminde bir eserdir (nşr. Âmir b. Akkâh, Rabat 1989).
2. eẕ-Ẕehebü’l-ibrîz fî tefsîri Kitâbillâhi’l-ʿazîz. Moritanya’da hem genel anlamda hem de işârî açıdan kaleme alınan ilk tefsir çalışması olup bölgede XII ve XIII. (XVIII ve XIX.) yüzyıllarda yazılan tefsirlerden günümüze ulaşan tek örnektir. 1160’ta (1747) tamamlanan dört ciltlik eser henüz yazma halindedir (Nevâkişot [Nuakşot], Mektebetü’l-Ma‘hedi’l-Morîtânî li’l-bahsi’l-ilmî, nr. 149, 2176, 2791, 2836). Ancak müellifin torunlarından İsmâil b. Râcil b. Ahmed Sâlim’in eseri neşre hazırladığı bilinmektedir. Franck Leconte kitap üzerine yüksek lisans tezi hazırlamıştır (bk. bibl.).
3. Ḫâtimetü’t-taṣavvuf ve şerḥuhâ (bk. bibl.). Senegal’de Mürîdiyye tarikatının kurucusu Ahmedü Bamba’nın (ö. 1927) kaleme aldığı Mesâlikü’l-cinân fî cemiʿ mâ ferraḳahu’d-Deymânî adlı esere ilham kaynağı olduğu belirtilir.
4. Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid. Eserde geleneksel akaid konuları dışında evliyaya yaklaşım, Aristo’nun astrolojideki görüşleri, ilm-i hurûf, filozoflara göre bedenin dâimî şekilde kayboluşu gibi konular ele alınmaktadır. Eser Muhtâr b. Cencî tarafından manzum olarak özetlenmiştir.
5. Ferâʾidü’l-fevâʾid. Eş‘arî mezhebine dair bir akaid kitabıdır.
6. Ḥulletü’s-siyerâʾ fî ensâbi’l-ʿArab ve sîreti ḫayri’l-verâʾ (bir nüshası için bk. Rebstock, s. 80).
7. Şiyemü’z-Zevâyâ. Zevâyâ ve Benî Hassân kabilelerinin tarihiyle Şürbübbe savaşı hakkındadır.
8. Emrü’l-velî Nâṣırüddîn (Emru Şürbübbe, Ġazavâtü Şürbübbe, Kerâmâtü Nâṣıriddîn, Menâḳıb ve Meġāzî Nâṣıriddîn). Şürbübbe savaşında Zevâyâ’nın kumandanı olan Nâsırüddin ed-Deylemî hakkında yazılan eser İsmâil Hamet tarafından Şiyemü’z-Zevâyâ ile birlikte Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Chroniques de la Mauritanie Sénégalaise: Nacer Eddine, Paris 1911).
9. Ṣalâtü rabbî. Müellifin na‘tlarından meydana gelen eser üzerine yine müellif el-Mürebbî şerḥu Ṣalâti rabbî adıyla bir şerh kaleme almıştır (nşr. Muhammed b. Ahmed eş-Şınkītî, baskı yeri yok, 2003).
10. Risâletü’l-lefʿa. Hocalarından Minnehan’ın oğlu Muhammed el-Emîn ile fıkha dair ortak ve tartışmalı görüşlerini içermektedir.
11. Fetâvâ. Yedâlî’nin daha ziyade nevâzil konusundaki fetvalarından ibarettir.
12. Risâletü’n-naṣîḥa fi’l-emri bi’l-maʿrûf.
13. Risâle fî mesâliki’l-ʿille. Fıkha dairdir.
14. Vâżıḥu’l-meẕâhib fî sîreti’l-muḫtâr ḫayri’l-meẕâhib. Hz. Muhammed’in nesebi hakkında manzum bir eserdir.
Yedâlî’nin diğer eserleri de şunlardır: en-Naṣîḥa li-ebnâʾi ʿumûmetihî, eṣ-Ṣavârimü’l-Hindüvâniyye fî reddi şibhi’l-cîmi’s-Sûdâniyye, el-Farḳ beyne’l-cemʿ ve ismü’l-cemʿ ve ismü’l-cins ve ʿalemü’l-cins (Yedâlî’nin çoğu yazma halinde olan ve Nuakşot’ta Râcil b. Ahmed Sâlim ve Muhammed Sâlim b. Mahbûbî’nin özel kütüphanelerinde bulunan eserleri için bk. Rebstock, s. 45, 52-53, 78, 80; Leconte, Un exégèse, s. 14-15, 119). Moritanyalı âlim Muhammed en-Nâbiga el-Kāllâvî, Yedâlî’nin tasavvufî yönü hakkında en-Necmü’s̱-s̱âḳıb fî baʿż mâ li’l-Yedâlî min menâḳıb adıyla bir eser yazmıştır (nşr. Muhammezin Vüld Bâbbâh, Nuakşot 1995).BİBLİYOGRAFYA
Yedâlî, Nuṣûṣ mine’t-târîḫi’l-Morîtânî (nşr. Muhammezin Vüld Bâbbâh), Kartâc 1990, neşredenin girişi, s. 19-54.
U. Rebstock, Sammlung arabischer Handschriften aus Mauretanien, Wiesbaden 1989, s. 45, 52-53, 78, 80.
Franck Leconte, Un exégèse mystique du Coran au XVIIIeme siècle dans le sud-ouest de la Mauritanie (al-Gibla) (yüksek lisans tezi, 1995), Université de Marseille, tür.yer.
a.mlf., “al-Yadālī”, EI2 (Fr.), XI, 246-247.
M. Muhtâr Vüld es-Sa‘d, İmâretü’t-Tirârze ve ʿalâḳātüha’t-ticâriyye ve’s-siyâsiyye maʿa’l-Fransiyyîn min 1703 ilâ 1860, Rabat 2002, I, 94, 264, 268-269.
Muhammed b. Sîdî Muhammed b. Mevlây, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn bi-bilâdi Şinḳīṭ, Kiffa/Moritanya 2008, s. 230-276.
T. Cleaveland, “Islam and the Construction of Social Identity in the Nineteenth-Century Sahara”, JAfr.H, XXXIX/3 (1998), s. 365-388.
Kota Kariya, “Khātima (fī) al-Tasawwuf: An Arabic Work of a Western Saharan Muslim Intellectual”, JAAS, LXXXI (2011), s. 133-146.
