YAZIR, Mahmut Bedrettin

Antalya’nın Elmalı ilçesinde doğdu. Aslen Burdur’un Gölhisar ilçesine bağlı Yazır köyünden Hoca Nûman Efendi’nin oğlu ve müfessir Elmalılı Muhammed Hamdi Efendi’nin kardeşidir. İlk tahsilini memleketinde tamamlayıp 1908’de İstanbul’a gitti ve ağabeyinin terbiyesine girdi. Ayasofya, Erenköy ve Beyazıt rüşdiyelerinde okuyarak mezun oldu. Hususi şekilde ilim ve fen bilgileri kazandıktan sonra Nuruosmaniye Medresesi’ne girdi. Tahsilini sürdürürken askere çağrılınca I. Dünya Savaşı sırasında üç buçuk yıl yedek subaylık yaptı, dönüşünde tahsilini tamamlayıp ruûs imtihanını kazandı. Ağabeyinden İslâmî ilimlere dair eksiklerini tamamladıktan sonra Medresetü’l-mütehassısîn Kelâm Şubesi’ne kaydoldu ve 1924’te buradan mezun oldu; kaydıhayat şartıyla devam eden dersiâmlık pâyesini kazandı. Elmalılı Hamdi Efendi’nin, “Biraderimin ilme kabiliyeti benden fazladır, lâkin hoca eline düşemedi” dediği nakledilir. Meşîhat-ı İslâmiyye Dairesi’nde ve Evkaf İdaresi’nde muhtelif memuriyetlerde bulunduktan sonra 1938’de Vakıflar Umum Müdürlüğü Kuyûd-ı Vakfiyye mümeyyizliğine, 1943’te de müdürlüğüne tayin edildi. Aynı yıllarda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Osmanlı paleografyası dersini okuttu, bu hizmeti dokuz yıl sürdü. 1 Aralık 1952’de vefat etti ve Sahrayıcedid Kabristanı’nda Elmalılı Hamdi Efendi’nin yanına defnedildi.

Mahmut Yazır, ağabeyi gibi gençliğinde hüsn-i hatta merak sarıp önce Elmalılı Hamdi Efendi’den, daha sonra Nuruosmaniye Medresesi’nde talebe iken buranın hat muallimi -Bakkal Ârif Efendi’nin oğlu- Râkım Bey’den (Unan) sülüs-nesih dersleri aldı. Hırka-i Şerif Camii hatibi Ömer Vasfi, Aziz Rifâî ve ta‘lik üstadı Mehmet Hulûsi (Yazgan) efendilerden meşke devam etti. Bir ara Beyazıt’taki Kâğıtçılar Çarşısı’nda hattatlık yaptı. Bazı camilere (İstanbul Fatih’te İskender Paşa, Ankara’da Bahçelievler ve Kağnıpazarı ...) yazılar ve levhalar yazdı. Elmalılı Hamdi Efendi’nin Hak Dini Kur’an Dili isimli büyük tefsirinin mushaf metni de nesih hattıyla onun kaleminden çıkmıştır. Mahmut Yazır’ın asıl büyük hizmeti İslâm-Türk Ansiklopedisi, İslâmın Nuru gibi yayınlardaki makaleleriyle Eski Yazıları Okuma Anahtarı (1942, 1974), Siyâkat Yazısı (İstanbul 1941) ve Kalem Güzeli (I-III, Ankara 1972-1989) isimli kitaplarıdır. Onun hat sanatına ilgi duyulmadığı yıllardaki neşriyat gayreti yeni nesillerin bu sanatı tanımasına ve sevmesine vesile olmuştur.

Osmanlı devrinde hat sanatını konu alan eserlerden ziyade hattatlara dair eserlerin yazılmasına ağırlık verilmiş, doğrudan doğruya hat incelemelerinde bedîî ve felsefî bahislere pek girilmemiştir. XX. yüzyılda böyle bir eser yazabilecek kabiliyet ve yetkinliği bulunan Mahmut Bedrettin dokuz seneye yaklaşan (20 Nisan 1942 - 3 Şubat 1951) bir çalışmayla Kalem Güzeli’ni yazmıştır. Kitabın tam ismi Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli olmakla beraber okuyucu kitlesi Kalem Güzeli adını benimsemiştir. Kendisinin Vakıflar Umum Müdürlüğü tarafından bastırılan Eski Yazıları Okuma Anahtarı ve Siyâkat Yazısı isimli kitapları daha çok bu yazıların okunabilme usulünü öğreten çalışmalardır. Aynı yıllarda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde vermeye başladığı Osmanlı paleografyası derslerinde öğrencilerin soruları ve konulara gösterdikleri ilgi karşısında hat sanatının derinlemesine incelenmesini felsefî bir nazar ve sûfiyâne bir neşve ile gerçekleştirmeye karar vermiştir. Her biri bir kitap oluşturan beş kısımlık eserinin müsvedde halinde yazımı tamamlandıktan sonra kendisi mükemmel rik‘asıyla temize çekmeye başlamış, ancak dördüncü kısmın ortasına geldiğinde vefat etmiştir.

Yazır’ın ölümünden bir müddet sonra Kalem Güzeli’nin temize çekilmesi işi bitmiş, yazı ve harf tarifleri, şekilleri de tamamlanmış ve resimlenmiş olan üç buçuk kitaplık bölümü müsvedde halindeki bir defterle birlikte Diyanet İşleri Başkanlığı’nca vârislerinden satın alınmıştır. Basılması için gerekli raporu hazırlaması istenen Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu kendi yayınlarındaki bazı kanaatleri bu kitapta tenkit edildiği, ayrıca karşı fikirler de ileri sürüldüğü için neşrini uygun bulmamış, bu sebeple eserin basılmasından vazgeçilmiştir. Daha sonra Mahmut Yazır’ın dostlarından Halim Baki Kunter vasıtasıyla Kalem Güzeli bu defa 1969’da M. Uğur Derman’a gösterilmiş, eserin mutlaka basılmasına lüzum duyulması üzerine neşre hazırlanması da 1971’de kendisinden istenmiştir. Derman metne müdahale etmemeyi gaye edinmiş, ancak konuları hâşiyelerle zenginleştirmeye çalışmış, her eserde bulunabilecek hataları yerinde düzeltme yolunu seçmiştir. Çünkü eser unutulmak üzere olan bir sanatın geniş kitlelere duyurulması gayesiyle neşredilmektedir. Aslî örnekleri veya fotoğrafları eksik görülen bahisleri de tamamlanan eser önce üç kitap halinde neşredilmiş (Ankara, I [1972], II [1974], III [1989]), ayrıca I ve II. kitaplar bir arada yeniden basılmıştır (Ankara 1981). Edebî bir ifade gücüne sahip olan Yazır’ın eserini kaleme alırken andığı kaynaklar çok değildir. Bu da göstermektedir ki Kalem Güzeli kaynaklardan telif edilerek değil kırk seneyi geçen birikimlerle yazılmıştır. Kısaca belirtilirse kitabın birinci kısmı ilmî bakımdan yazıya, ikinci kısmı yazı alet ve levazımatına, üçüncü kısmı yazma bahsi ve çeşitlerine, dördüncü kısmı yazı âhengine, beşinci kısmı da yazının metafizik yönüyle incelenmesine ayrılmıştır. Kalem Güzeli’nin müsvedde halinde kalan ayrı bir defteri de eserin basımından sonra Yazır’ın hanımı ve çocukları tarafından ilk kısımları neşre hazırlayana teslim edilmiş olup dikkatle korunmaktadır. Mahmut Yazır, Ahmed Kutsi Efendi’nin Hidâyetü’l-mürtâb fî feżâʾili’l-aṣḥâb adlı eserini tercüme ettiyse de yayımlanmamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 365-366 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.