YA‘KŪB b. TÂRIK

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bağdat’ta doğduğu, burada yetişip tahsil gördüğü kaydedilmektedir. Devrin âlimlerinden hesap, hendese ve astronomi okudu, bu alanlarda ihtisas sahibi oldu. Özellikle ayın ve yıldızların hareketlerini izleyerek ay ve günleri hesaplamanın, uzun yolculuklar sırasında gökyüzü cisimlerinin hareketlerinden faydalanmanın imkânlarını araştırdı. Bu hususta önemli başarılar elde etti. Eski Yunan ve Hint kültüründen gelen eserlere yazdığı şerh ve ta‘liklerle yaptığı tercümeler yanında kendisi de eserler kaleme aldı.

Sâid el-Endelüsî, ilm-i nücûm-i tabîî sahasında ilk meşhur şahsiyetin Muhammed b. İbrâhim el-Fezârî olduğunu ve onun ardından gelen bazı âlimlerin adını kaydettikten sonra bu konuda Farslar, Yunanlılar ve başka milletlerin yöntemini izleyen muhakkik bilginlerin başında Ya‘kūb b. Târık’ı anar ve onun Kitâbü’l-Maḳālât fî mevâlîdi’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk adlı eserini zikreder (Ṭabaḳātü’l-ümem, s. 60). İbnü’n-Nedîm de Ya‘kūb’un astroloji bilginlerinin önde gelenleri arasında yer aldığını belirterek Kitâbü Taḳṭîʿi kerdecâti’l-ceyb, Kitâbü Me’rtefaʿa min ḳavsi nıṣfi’n-nehâr, Kitâbü’z-Zîci’l-maḥlûl fi’s-Sindhind li-derecetin derecetin adlı eserlerini kaydeder (el-Fihrist, s. 336). İbnü’l-Kıftî ise bu bilgiyi tekrarladıktan sonra İbnü’n-Nedîm’in Kitâbü’z-Zîc’in bölümleri olarak verdiği iki başlığı müstakil eser gibi zikreder (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, II, 505).

Ya‘kūb b. Târık, Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un sarayına intisap ederek onun hizmetinde bulundu. Halife Mansûr, 154 (771) veya 156 (773) yılında Hindistan’dan gelen bir heyetin beraberinde Bağdat’a getirdiği astronomiye dair Siddhanta adlı Sanskritçe eseri astronomi âlimi Ebû İshak İbrâhim b. Habîb (veya Muhammed b. İbrâhim b. Habîb) el-Fezârî’den Arapça’ya tercüme etmesini istedi. Ya‘kūb b. Târık’ın da içinde bulunduğu bir heyetin gerçekleştirdiği tercüme (Zîcü’s-Sindhind, Kitâbü’s-Sindhind) birkaç asır boyunca Doğu ve Batı İslâm dünyasında astronomi alanındaki çalışmalara kaynak teşkil etti. Sâid el-Endelüsî ve İbnü’l-Kıftî, Me’mûn zamanına kadar (813-833) bu çalışmanın esas alındığını, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’nin halife için bu eseri ihtisar edip birtakım değişiklikler yapmak ve ilâvelerde bulunmak suretiyle meşhur eserini (Zîcü’s-Sind-Hind, Zîcü’l-Ḫârizmî) meydana getirdiğini belirtir (Ṭabaḳātü’l-ümem, s. 50; İḫbârü’l-ʿulemâʾ, II, 375). Ya‘kūb b. Târık’ın, adı geçen heyetteki Hintli bir âlimle 161 (778) yılında tekrar görüşüp kendisinden faydalandığını söyleyen Bîrûnî de (Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind, s. 360) Fezârî ve Ya‘kūb’un tercümesinden sıkça nakilde bulunur ve yer yer onları eleştirir. Ancak Bîrûnî’nin özellikle Ya‘kūb b. Târık’ın Terkîbü’l-eflâk adlı eserinden yaptığı nakiller, onun “sindhind” yönteminden farklı bilgiler içeren Brahmagupta’nın “Arkand” (ârd-harâtrika) zîcinden de yararlanıp kendi çalışmasına Fezârî’nin zîcinde bulunmayan bilgiler eklemiş olduğunu göstermektedir (Nallino, s. 166; Ömer Ferruh, s. 126). Daha sonra gelen müellifler, astronomiyi Hint kaynaklarına dayanarak ilk defa İslâm dünyasına bu iki âlimin taşıdığı konusunda ittifak etmiştir. Fakat günümüze ancak bazı eserler içinde nakiller halinde ulaşan bu çalışmaların aslında bir derlemeden ibaret olduğu, yeni gözlem ve araştırmalarla içselleştirilmediği belirtilmektedir (Morelon, I, 48). Ya‘kūb b. Târık, Hârûnürreşîd’in hilâfeti sırasında Bağdat’ta vefat etti.

Eserleri. Ya‘kūb b. Târık’a astronomi ve biyografi kaynaklarında çeşitli eserler nisbet edilmekle birlikte bunların hiçbirine henüz rastlanmamış, ancak bunlardan bazı alıntılar bir kısım eserler içinde günümüze ulaşmıştır (Pingree, bibl.; Kennedy, bibl.; Sezgin, bibl.).

1. Kitâbü Taḳṭîʿi kerdecâti’l-ceyb.

2. Kitâbü Me’rtefaʿa min ḳavsi nıṣfi’n-nehâr.

3. Kitâbü’z-Zîci’l-maḥlûl fi’s-Sindhind li-derecetin derecetin.

4. Kitâbü Terkîbi’l-eflâk. Bîrûnî bu esere Taḥkīḳu mâ li’l-Hind’de atıflarda bulunmuş (s. 118, 241, 266, 360), İbn Hibintâ da el-Muġnî fî aḥkâmi’n-nücûm’unu yazarken bu kitaptan faydalanmıştır (I, 25-39).

5. Kitâbü’l-ʿİlel. Bîrûnî İfrâdü’l-maḳāl fî emri’ẓ-ẓılâl’de bu esere göndermeler yapmıştır (The Exhaustive on Shadows, II, 62, 101, 104, 124).

6. Kitâbü’l-Maḳālât. İlm-i nücûma dair olup Ebû Ma‘şer el-Belhî ve Ebû Saîd es-Siczî kitaplarında bu esere atıfta bulunmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 286-287 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.