VENŞERÎSÎ

Cezayir’in batısındaki dağlık bölgede bulunan Venşerîs’te dünyaya geldi. Kaynaklarda doğum tarihi yer almamakla birlikte seksen yaşında vefat ettiğine dair bilgi doğru ise 834 (1430) yılı civarında doğduğu söylenebilir. Küçük yaşta iken ailesi Tilimsân’a göç ettiği için eğitimini bu şehirde tamamladı; yine burada eğitim, fetva ve telif faaliyetine başladı. Bu arada devlet adamlarından uzak durdu, doğru bildiği şeyleri söylemekten çekinmedi. Abdülvâdîler (Zeyyânîler) Hükümdarı Muhammed b. Sâbit ez-Zeyyânî ile aralarında çıkan bir anlaşmazlık yüzünden 874’te (1469) Fas’a göç etmek zorunda kaldı (Miʿyârü’l-muʿrib, VIII, 341). O dönemde Mağrib Merînîler Devleti’nin başşehri olan Fas’ta ilmî çalışmalarını sürdürdü. Başta babası olmak üzere dönemin ileri gelen âlimlerinden ders alan Venşerîsî’nin, büyük çoğunluğu Tilimsân’da bulunan hocalarının başında fakihliğinin yanı sıra tefsir ve gramerdeki çalışmalarıyla tanınan Ebû Abdullah Muhammed b. Abbas el-Ubbâdî gelir. Yine Tilimsân’da meşhur olan Ukbânî ailesinden Ebü’l-Fazl Kāsım b. Saîd ile Tilimsân’ın kādılcemâası olan oğlu Ebû Sâlim İbrâhim b. Kāsım ve torunu Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Kāsım da önemli hocaları arasında yer alır. Ayrıca Muhammed b. Kāsım el-Mürrî, Muhammed b. Ahmed b. Îsâ İbnü’l-Cellâb et-Tilimsânî, İbn Zekrî et-Tilimsânî ve İbn Merzûk el-Kefîf gibi âlimlerden ders okudu. Fas’ta Muḫtaṣaru Ḫalîl’e şerh yazan Muhammed b. Kāsım el-Kavrî, Kādî Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Yifrenî el-Miknâsî’den de faydalandı. Bu şehirde el-Müdevvene ile İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ı gibi mezhebin temel kaynaklarını okutan Venşerîsî’nin başta Fas kadılığı yapan oğlu Abdülvâhid el-Venşerîsî olmak üzere Muhammed b. Muhammed el-Gardîs et-Tağlibî, İbrâhim b. Abdülcebbâr el-Fecîcî, Muhammed b. Abdülcebbâr el-Fecîcî, Yahyâ b. Mahlûf es-Sûsî, Hasan b. Osman el-Cezûlî, İbn Füleyh el-Lemtî, Ali b. Mûsâ İbn Hârûn el-Matgarî gibi birçok talebe yetiştirdi. 20 Safer 914 (20 Haziran 1508) tarihinde Fas’ta vefat eden Venşerîsî, Küdyetülberâtîl Mezarlığı’nda yer alan Fütûh Kapısı içindeki Bâb-ı Hamrâ’ya defnedildi.

Venşerîsî fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilimlerin yanı sıra nahivdeki yetkinliğinden dolayı Sîbeveyhi ile mukayese edilmiş, döneminde Mâlikî mezhebinin lideri ve fetva mercii olarak büyük itibar görmüştür. Hocalarının önemli bir kısmının kadılık yapması ve nevâzil eserleri kaleme alması onun fıkıh düşüncesini ve eserlerini etkilemiş, gerek kendisinin Fas kadılığı yapması gerekse başta oğlu bazı öğrencilerinin yargı görevinde bulunması sebebiyle verdiği fetvalar uygulanma imkânı bulmuştur. Venşerîsî, Mâlikî mezhebi kaynaklarıyla sınırlı kalmayıp diğer fıkıh ekollerinin görüşlerine de yer vermiş Mâlikî mezhebi dahil zaman zaman bu ekollerin görüşlerini eleştirmiştir. Özellikle el-Miʿyâr’da önceki dönemlerden aktardığı fetvaları bazan tenkit edip reddetmesi, bazan da çeşitli ayıklamalara giderek tercihlerde bulunması ve kendi görüşünü kaydetmesi onun ilmî dirayetini göstermektedir. Çalışmalarında kendine has bir yazım tarzı geliştiren Venşerîsî’nin fetva merkezli eserlerinin büyük kısmı küçük risâleler, mektuplar ve kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplardan meydana gelmektedir. Bundan dolayı risâlelerinin pek çoğu el-Miʿyâr’da yer almakla beraber kaynaklarda bunların bazıları müstakil eser gibi zikredilmiştir.

Eserleri. 1. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. Mâlikî nevâzil literatürünün en önemli kaynaklarındandır. Soru-cevap şeklinde kaleme alınan ve fıkıh bablarına göre düzenlenen eser, İmam Mâlik’ten başlayıp müellifin kendi dönemine kadar gelen mezhep müktesebatını kuşatmaya çalışmasıyla ansiklopedik bir karakter arzeder. Eserin önemli bir kısmını Mağribli Mâlikî fakihlerinin verdikleri fetvalar teşkil etmektedir. Bununla birlikte diğer bölgelerdeki Mâlikî fakihleriyle değişik fıkıh ekollerine mensup âlimlerin görüşlerine de yer verilmesi, eseri sadece Endülüs Mâlikî fıkhına ait malzemeyi bir araya getiren bir eser olarak düşünmeye (Powers, Law, s. 4-5) imkân vermemektedir. el-Miʿyâr’ın yazımı 28 Şevval 901’de (20 Temmuz 1496) tamamlanmış (Venşerîsî, Miʿyârü’l-muʿrib, XII, 395), ardından 914 (1508) yılına kadar çeşitli eklemeler ve tashihler yapılmıştır (Powers, Law, s. 5). Eser ilk defa 1314-1315 (1896-1897) yıllarında Ahmed b. Muhammed el-Bûazzâvî başkanlığında sekiz kişilik bir heyet tarafından biri müellif hattı olmak üzere beş nüshası esas alınarak Fas’ta on iki cilt halinde basılmış, daha sonra Muhammed Haccî başkanlığındaki bir komisyon bu taşbaskıyı esas alıp gerekli açıklamalarla birlikte yeni bir baskısını gerçekleştirmiş (I-XII, Beyrut 1401/1981) ve fihristini hazırlamıştır (XIII, Beyrut 1403/1983). Venşerîsî bu çalışmasında pek çok eserden faydalanmakla beraber İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı, Utbî’nin el-ʿUtbiyye’si, İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin en-Nevâdir ve’z-ziyâdât’ı, Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin el-Münteḳā’sı, İbn Rüşd el-Cedd’in el-Beyân ve’t-taḥṣîl’i ile el-Muḳaddimâtü’l-mümehhidât’ı ve Şehâbeddin el-Karâfî’nin eẕ-Ẕaḫîre’si ve el-Furûḳ’u temel kaynakları arasında yer alır. el-Miʿyâr’ın içerdiği konuların coğrafî, sosyal, ekonomik ve hukukî mevzuları da kapsayacak biçimde günlük hayatla ilgili olması, gerek müellifin yaşadığı dönemin gerekse daha önceki dönemlerin sosyal yapısına dair birçok bilgiye ulaşma imkânı vermektedir. Kitapta toplumun eğlence, giyim kuşam ve yeme içme kültürüne, şehirleşme ve savaş gibi konulara değinilmesi onu diğer ilim dallarını da ilgilendiren önemli bir kaynak haline getirmektedir. Ayrıca eserde mevcut fetvalarda Venşerîsî’nin fıkhî yaklaşımına, teorinin pratik olaylara uygulanışına ve sosyal olgu-fetva ilişkisine dair önemli örnekler bulunmaktadır. Venşerîsî’nin bu kitabı daha sonra kaleme alınan birçok çalışmaya örnek teşkil etmiş ve geçmiş ile gelecek arasında önemli bir köprü vazifesi görmüştür. Eserin nevâzil edebiyatındaki önemi sebebiyle Vezzânî dört asır sonra yazdığı benzer bir kitabına el-Miʿyârü’l-cedîd adını vermiştir. Öte yandan Venşerîsî el-Miʿyâr’a aktardığı fetvaların şahıslara aidiyeti ve sıhhati, üslûbu, bazı konularda müphemlik bulunması gibi sebeplerle eleştirilere mâruz kalmıştır. el-Miʿyâr üzerine birçok çalışma yapılmıştır; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin Tertîbü câmiʿi’l-Miʿyâr adlı eseri bunların başında gelir. Eserle ilgili çalışmalardan biri de Ahmed b. Saîd el-Meclîdî el-Fâsî’nin el-İʿlâm bimâ fi’l-Miʿyâr min fetâva’l-aʿlâm adlı ihtisarıdır (Fas 1351). Emile Amar el-Miʿyâr’ın bazı bölümlerini La pierre de touche des fétwas de Ahmad al-Wanscharīsī. Choix de consultations juridiques des faqihs du Maghreb başlığıyla Fransızca’ya tercüme etmiştir (I-II, Paris 1908-1909; Liechtenstein 1974). Eserle ilgili olarak Histoire et société en occident musulman au moyen âge: analyse du Mi‘yār d’al-Wansarisi adlı bir çalışma yapan Vincent Lagardére de (Madrid 1995) kitapta önemli gördüğü fetvaları Fransızca’ya çevirmiş ve kullanıma uygun biçimde düzenlemiştir. el-Miʿyâr’da yer alan “el-Müstaḥsen mine’l-bidaʿ” başlıklı bölüm (el-Miʿyârü’l-muʿrib, II, 461-511) Henri Peres tarafından aynı adla yayımlanmıştır (Cezayir 1946). Çok yönlü bir eser olan el-Miʿyâr’a dair farklı alanlarda da çalışmalar yapılmıştır. Francisco Vidal Castro eseri ekonomi ve toplum çerçevesinde değerlendiren bir doktora tezi hazırlamış (Economia y sociedad en al-Andalus y el Magreb a través de una fuente juridica: el-Mi’yar de al-Wanšarisi [m. 934/1508]. Estudio especial del agua, 1962, Granada Üniversitesi), Salud M. Rojas el-Miʿyâr’daki fetvalardan hareketle Gırnata’da hüküm süren Nasrîler Devleti’nin malî ve ekonomik yapısını ve bunların hukukî yapıyla ilişkisini incelemiştir (bk. bibl.). Kemâl es-Seyyid Ebû Mustafa’nın Cevânibü’l-ḥayâti’l-ictimâʿiyye ve’l-iḳtiṣâdiyye ve’d-dîniyye ve’l-ʿilmiyye fi’l-Maġribi’l-İslâmî min ḫilâli nevâzili ve fetâva’l-Miʿyâri’l-muʿrib li’l-Venşerîsî adlı çalışması da böyledir (İskenderiye 1996). D. Powers, el-Miʿyâr’daki fetvalardan hareketle 1300-1500 yılları arasında Kuzey Afrika ve Endülüs’te sosyal hayat, hukuk ve gündelik yaşam arasındaki ilişkiyi altı olay çerçevesinde incelemiştir (Law, tür.yer.). Patricia Begue-Bicha, L’enfant dans Al Andalus aux XI-XIIe siècles: étude à partir des fatawâ du Miyar d’Al Wansharîsi (1993, Perpignan Üniversitesi) ve Naaim el-Hassane La vie sociale et religieuse d’après le Mi‘yar d’Al-Wansarīsī (2009, Paris VIII Üniversitesi) adıyla birer doktora tezi hazırlamıştır.

2. Îżâḥu’l-mesâlik ilâ ḳavâʿidi’l-İmâm Mâlik (nşr. Ahmed Bû Tâhir Hattâbî, Rabat 1400/1980; nşr. Sâdık b. Abdurrahman el-Giryânî, Trablus 1991; Beyrut 2006). Müftülerin bilmesi gereken 118 kaideyi içerir. Ancak bunların büyük bir kısmı daha ziyade mezhep içi bazı ihtilâflarla ilgilidir. Venşerîsî’nin oğlu eseri, Sena’l-muḳtebes (en-Nûrü’l-muḳtebes) li-fehmi ḳavâʿidi’l-İmâm Mâlik ibn Enes adıyla 1500 beyitte nazma çekmiştir. Sâdık b. Abdurrahman el-Giryânî, bu eserle Venşerîsî’nin oğlu Abdülvâhid’in öğrencisi Mencûr’un eserini esas alarak Taṭbîḳātu ḳavâʿidi’l-fıḳh ʿinde’l-Mâlikiyye min ḫilâli kitâbey Îżâḥi’l-mesâlik li’l-Venşerîsî ve Şerḥi’l-Menheci’l-münteḫab li’l-Mencûr adıyla bir eser hazırlamıştır (Dübey 2002; Beyrut 2010).

3. Dürerü’l-ḳalâʾid ve ġurerü’ṭ-ṭarari ve’l-fevâʾid (nşr. Bedr İbn Abdülilâh el-İmrânî, İbnü’l-Hâcib’in Câmiʿu’l-ümmehât’ı [Muḫtaṣaru İbni’l-Ḥâcibi’l-ferʿî] ile birlikte, Beyrut 2004). İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ına hâşiyedir.

4. ʿUddetü’l-burûḳ fî cemʿi mâ fi’l-meẕheb mine’l-cümûʿ ve’l-furûḳ (nşr. Hamza Ebû Fâris, I-II, Beyrut 1410/1990). el-Müdevvene gibi mezhebin temel kaynaklarında geçen bazı meselelerin fıkıh bablarına göre düzenlendiği eserde müellif çelişkili gibi görünen meseleleri inceler ve bu hususta özellikle Ebû Bekir Muhammed b. Ali el-Kaffâl eş-Şâşî’nin Meḥâsinü’ş-şerîʿa’sı, İbn Rüşd el-Cedd’in el-Beyân ve’t-taḥṣîl’i, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Ḳabes’i ve Karâfî’nin el-Furûḳ’u gibi kaynaklara dayanır.

5. el-Menhecü’l-fâʾiḳ ve’l-menhelü’r-râʾiḳ ve’l-maʿne’l-lâʾiḳ bi-âdâbi’l-müves̱s̱iḳ ve aḥkâmi’l-ves̱âʾiḳ. Noterlikle ilgilidir (Fas 1292, 1298; nşr. Latîfe el-Hasenî, Rabat 1997; nşr. Abdurrahman b. Hammûd b. Abdurrahman el-Etram, I-II, Dübey 1426/2005; nşr. Abdülbâhir ed-Devkâlî, Beyrut 2006).

6. Ġunyetü’l-muʿâṣır ve’t-tâlî fî şerḥi fıḳhi Ves̱âʾiḳı’l-ḳāḍî el-Fiştâlî (Fas 1307). Ahmed b. Abdurrahman el-Fiştâlî’nin noterlikle ilgili çalışmasına dair bir şerhtir.

7. Esna’l-metâcir fî beyâni aḥkâmi men ġalebe ʿalâ vaṭanihî en-Naṣârâ ve lem yuhâcir ve mâ yeterattebü ʿaleyhi mine’l-ʿuḳūbâti ve’z-zevâcir (el-Miʿyâr içinde, Fas 1315; Rabat 1981, II, 119-136; nşr. Hüseyin Munîs, Kahire 1996; nşr. Ebû Hanîye – Hasan Mahmûd, Amman 2001; nşr. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb, Kahire 2006). Bu küçük risâle Endülüs’ten Kuzey Afrika’ya göç ettikten sonra tekrar Endülüs’e dönmek isteyenlerin karşılaştıkları fıkhî meselelerle ilgili sorulara verilen cevapları içerir. Aboobaker Mehmood Asmal, Muslims under non-Muslim Rule: the Fiqhi (Legal) Views of ibn Nujaym and al-Wansharisi adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (1998, Manchester Üniversitesi). Pormann da eserin önceki kaynaklarla ilişkisini, fetvaların daha sonraki dönemlere ve azınlık durumundaki müslümanların statüsüyle ilgili modern tartışmalara etkisini incelemiştir (bk. bibl.).

8. İḍâʾetü’l-ḥalek fi’r-red ʿalâ men eftâ bi-tażmîni’r-râʿi’l-müşterek (Fas 1890). Müellifin, verdiği fetvalara yöneltilen eleştirilere cevap mahiyetinde kaleme aldığı bu eser Fas’ta yaptığı ilk çalışma olarak kabul edilir.

9. Kitâbü’l-Ecvibe (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. K-684; Tıtvân, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 654). Ecvibe fıḳhiyye ve el-Mesâʾilü’l-Ḳalʿiyye adıyla anılan eser, Ebû Abdullah Muhammed el-Kal‘î tarafından sorulan elli dört soruya verilen cevapları ihtiva eder.

10. Vefeyâtü’l-Venşerîsî. 701-912 (1301-1506) yılları arasında vefat etmiş kişiler hakkında kısa bilgiler içerir (Muhammed Haccî’nin Elfü sene mine’l-vefeyât fî s̱elâs̱eti kütüb adıyla yayımladığı çalışmanın içinde, Rabat 1396/1976, sy. 97-157; nşr. Muhammed b. Yûsuf el-Kādî, Kahire 2009).

11. Kitâbü’l-Vilâyât (Rabat 1356/1937, Arapça ve Le livre des magistratures d’el-Wancherisi başlığıyla Fransızca olarak). Müellifin, birçok kaynağın yanı sıra Mâverdî’nin el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye’siyle İbn Ferhûn’un Tebṣıratü’l-ḥükkâm’ından yararlandığı eserde kadıların bilmesi gereken şer‘î ve idarî meseleler on yedi başlık altında örneklerle anlatılmıştır.

12. Muḫtaṣaru Aḥkâmi’l-Burzülî (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 433/3; Rabat Halk Ktp., nr. 1343, K634, K6581; Rabat Kraliyet Ktp., nr. 8462, 9843). Burzülî’nin Câmiʿu mesâʾili’l-aḥkâm’ındaki nevâzillerin muhtasarıdır.

13. el-Fevâʾidü’l-mühimme (Rabat Halk Ktp., nr. D-2197).

14. Şerḥu’l-Ḫazreciyye fi’l-ʿarûż (Rabat Halk Ktp., nr. 1061-K).

15. Risâle fî mesâʾili’l-fıḳhiyye (Princeton Üniversitesi Ktp., İslâmî Yazma Eserler, Garrett nr. 178Y).

16. el-Mübdî li-ḫaṭaʾi’l-Ḥumeydî (Fas 1313).

17. el-Ḳaṣdü’l-vâcib fî maʿrifeti ıṣṭılâḥi İbni’l-Ḥâcib (nşr. Ahmed Abdülkerîm Necîb, Kahire 1430/2010, İbnü’l-Hâcib’in Câmiʿu’l-ümmehât’ı ile birlikte).

18. en-Nevâzilü’l-câmiʿa (nşr. Şerîf el-Mürsî, Kahire 1432/2011).

Venşerîsî’nin kendi eserlerinde veya başka kaynaklarda isimleri geçen el-Vâʿî li-mesâʾili’l-inkâr ve’t-tedâʿî, Şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm, Fehrese, Tecrîdü me’ştemele ʿaleyhi Muḫtaṣaru İbn ʿArafe mine’l-ḥaḳāʾiḳı’ş-şerʿiyye ve’l-ḥudûdi’s-seniyye, Tercemetü Ebî ʿAbdillâh Muḥammed el-Maḳḳarî el-Ced, Taʿlîḳ ʿalâ Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcibi’l-ferʿî, Ḥillü’r-ribḳa ʿan esîri’ṣ-ṣafḳa gibi eserleri de bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 47-49 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.