TODERINI, Gian Battista

Venedik’te doğdu. Ailesi hakkında fazla bilgi yoktur. Felsefe ve arkeoloji öğrenimi gördü; daha sonra dinî eğitim alarak Cizvit papazı oldu. 1781-1786 yılları arasında İstanbul’da bulundu. Venedik Balyosu Augustino Garzoni’nin oğluna öğretmenlik yaparken bir yandan da meraklı kişiliğinin etkisiyle Garzoni ailesinin ona sağladığı ortamda çeşitli ilimlerle ilgilendi. Elde ettiği birikimi Letteratura Turchesca adı altında yazdığı, özellikle Avrupa’nın kültür çevrelerinde ün kazanan eserinde değerlendirdi. Toderini Venedik’te öldü.

Letteratura Turchesca’nın Fransızca tercümesinin (bk. bibl.) önsözünde çalışmaları hakkında verilen bilgiler Teoderini’nin hayatına ve bilimsel kimliğine ışık tutmaktadır. Çalışmalarına Grekçe ve Latince el yazmaları ve madalyonlarla başlamış, Osmanlı paraları üzerinde yaptığı incelemelerle devam etmiştir. Seyyahlarla kurduğu iyi ilişkiler sayesinde araştırmaları için çeşitli malzemeler toplamıştır. Bunlar Arapça, Farsça el yazmaları, İstanbul’da basılan Türkçe eserler, coğrafya kitapları, haritalar, takvimler, güneş saatleri ve Osmanlılar’ın kullandığı her türlü astronomi aletleriyle su altı cihazları olarak özetlenebilir. François à Mesgnien Meninski’nin Lexicon Arabico-Persico-Turcicum’unu inceleyen Toderini, Fransız şarkiyatçısı Barthélemy de Molainville d’Herbelot’nun Bibliothèque orientale’i içinde İtalyanca, Latince ve Fransızca’ya çevirdiği Türk, İran ve Arap şiirlerini de okuyordu. O sıralarda Osmanlı tarihine olan merakıyla araştırma alanlarını genişletmiş, İstanbul’un kültür merkezlerine devam edip dönemin ilim, fikir ve edebiyat adamlarıyla arkadaşlık kurmuştur. Türk kütüphanecilik ve matbaacılık tarihiyle ilgilenmiş, Türk edebiyatı üzerine araştırmalar yapmıştır. XVIII. yüzyıl Türk kültür hayatını dikkate değer bir gayret ve vukufla incelemiş, ayrıca Türkçe öğrenmiş, küçük bir şiir mecmuasını İtalyanca’ya çevirmiştir. Rodos, Venedik, Floransa ve Roma’dan kitap getirterek zengin bir kütüphane tesis etmiştir. İlgilendiği konular ve bilgi birikimi arttıkça bunları kitap haline getirmeye çalışmıştır (De la littérature des Turcs, s. V-XV).

Toderini’nin Letteratura Turchesca adlı kitabı Osmanlı yazmaları, müellifleri, medrese ve mektepleri, kütüphaneleri, edebiyatı ve bilim hayatına dair bir eserdir. İçeriği yönünden kitaba Türk bilim tarihine ait bir çalışma diye bakmak mümkündür. Müellif İstanbul’dan Venedik’e döndüğünde hem devlet adamı hem bir âlim olan senatör A. Quirini Stampalia’dan büyük destek görmüş, kitabını onun teşvik ve yardımıyla neşretmişti. Rusya’nın Portekiz büyükelçisi M. Bulgakow eseri bir yazı ile Rusya İmparatorluğu’nun ileri gelen âlimlerine göndermiştir. Bu çalışmanın en önemli yanlarından biri, birinci cildin başında yer alan ve eserin yazılış sebebini açıklayan kısmıdır. Avrupalı bilim adamları arasında mevcut bir ön yargıya göre Hz. Muhammed, kendi dinî doktrinini güçlendirmek için müslümanlara eğitim ve öğretimi yasaklamıştı. Toderini, Osmanlı kütüphanelerinin girişinde, “İlim Çin’de de olsa onu arayınız” hadisinin yazılı olduğunu hatırlatarak bu görüşün İslâm’ın öz kaynaklarıyla çeliştiğini söyler, kitabında yer verdiği konuların çeşitliliğiyle Türkler’in ilme olan düşkünlüğünü göstermeye çalışır ve bu ön yargıyı ortadan kaldırmayı amaçladığını belirtir. Balyos J. B. Donad’ın Della letteratura dei Turchi adıyla 1688’de Venedik’te yayımladığı benzer konulu bir eserden sonra Toderini’nin çalışması 1787’de yine Venedik’te neşredilmiş ve Rahip Cournaud tarafından De la littérature des Turcs adıyla Fransızca’ya (Paris 1789), W. G. Hansleutner tarafından Litteratur der Türken ismiyle Almanca’ya (Königsberg 1790) çevrilmiştir. Almanca çeviride bazı tamamlayıcı bilgiler de bulunmaktadır. Üç ciltten oluşan eserin birinci cildinde Türkler’in ilgilendikleri ilimler (Kur’an’dan savaş araç gereçlerine kadar), ikinci ciltte medrese ve kütüphaneler ele alınmış, üçüncü ciltte 1727-1787 yılları arasında İstanbul’da basılan kitaplar kaydedilmiştir. İlk cildinin bir bölümü Türk mûsikisine ayrılan eserin (Aksoy, Avrupalı, s. 78) bir kısmı İbrahim Müteferrika Matbaası ve Türk Matbaacılığı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (trc. Rikkat Kunt, haz. Şevket Rado, İstanbul 1990). Toderini’nin eseri öncelikle, Türkler’e ve Türk kültürüne ait birçok konuyu Batı dillerinde ele alan ilk kaynaklardan biri olduğu için önemlidir. Müellifin konuların çeşitliliği yanında verdiği doğru bilgileri ve o günün Türk toplumuna ait gözlemleriyle yorumlarını da içeren çalışma, Avrupalı Türkolog ve şarkiyatçıların uzun zaman en önemli başvuru kaynağını teşkil etmiştir. Müellif, kitabının cebirle ilgili kısmında İstanbul’daki Türkler’in aritmetik ilminde çok derinleştiklerini, bu ilmi neredeyse çocukluklarından itibaren medreselerde öğrenmeye başladıklarını belirtir. Ayrıca daha sonra iyi hocaların nezareti altında ve Türkçe-Arapça mükemmel matematik kitapları vasıtasıyla birikimlerini arttırmaya devam ettiklerini, bu alanda en iyi Avrupa matematikçilerini şaşırtacak derecede bilgi sahibi olduklarını ve en zor hesapları dahi kısa sürede yaptıklarını söyler.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 208-209 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.