TİBYÂNÜ VESÂİLİ’l-HAKĀİḲ

Tam adı Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳāʾiḳ fî beyâni selâsili’ṭ-ṭarâʾiḳ olup İslâm dünyasında ortaya çıkan tarikatlar hakkında yapılmış en geniş kapsamlı çalışmadır ve otuz iki yaşında vefat eden Harîrîzâde’nin kırk birinci telifidir (Tibyân, III, vr. 304^a). Tibyân Hüseyin Vassâf’ın Sefîne-i Evliyâ’sı, Sâdık Vicdânî’nin Tomar-ı Turuk-ı Aliyye’si, Hocazâde Ahmed Hilmi’nin Hadîkatü’l-evliyâ’sı gibi kitapların ana kaynaklarındandır. Eserin 1297 (1880) yılında Şeyh Bekir Sıddîkī tarafından istinsah edilmiş, 1016 varaktan oluşan üç ciltlik yegâne nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (İbrâhim Efendi, nr. 430-432). Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Osman Selâhaddin Dede ile Abdüllatîf el-Halebî’nin takrizleri ve müellifin takdim yazısıyla başlayan eserin mukaddimesinde zikir telkini, biat, vasiyet ve ahid alma, hırka giyme, izin, icâzet ve hilâfet gibi konular “cevher” başlığı altında hadisler ve mutasavvıfların sözlerinden nakillerle incelenmiştir (I, vr. 3^a-11^a).

Eserde çeşitli kolları ve şubeleriyle mükerrerler dahil toplam 199 tarikat (tekrarlar hariç 167) alfabetik sıra ile tanıtılmıştır. Medyeniyye’nin bir şubesi olup Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî’ye nisbet edilen Abbâsiyye ile başlayan eser, Şeyh Ahmed ez-Zührî el-Kayserî’ye izâfe edilen ve Halvetiyye-i Sinâniyye’nin Muslihiyye kolunun bir şubesi olan Zühriyye tarikatıyla sona erer (tarikatların özet halinde tanıtımı için bk. Çiçek, Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin, Hayatı-Eserleri ve Tibyânü vesâili’l-hakāık fî beyânı selâsili’t-tarâık: Muhtevası-Kaynakları, I, 99-237; II, 238-366). III. cildin sonunda İsmâil Hakkı Bursevî’nin çok sayıda tarikatın ortaya çıkmasının sebeplerini konu alan Tamâmü’l-feyz ve Abdülganî en-Nablusî’nin Envârü’s-sülûk fî esrâri’s-sülûk adlı risâleleri yer alır. Müellif eserini kendisine nisbet ettiği Kemâliyye tarikatından, hayatından ve silsilesinden söz ederek tamamlar. Harîrîzâde aslında bir tarikat olmayıp ilk dönem sûfîlerine nisbet edilen Muhâsibiyye, Cüneydiyye, Hallâciyye, Tayfûriyye gibi akımları da tarikat sayıp eserine almış, ayrıca tarikat kurucusu olmadıkları halde bazı kişilere, meselâ İmâm-ı Âzam’a ve Gazzâlî’ye tarikat nisbet etmiş, fiilen tarikat halinde teşekkül etmemiş silsileleri de hesaba katarak tarikat sayısını çoğaltmıştır.

Harîrîzâde tarikatları kol ve şubeleriyle ayrı ayrı tanıtmış, söz konusu tarikatın hangi tarikatın kolu veya şubesi olduğunu belirtmiştir. Meselâ Halvetiyye’yi dört ana kolu ve yaklaşık kırk şubesiyle müstakil başlıklar altında incelemiştir. Ana maddelerde tarikat kurucusunun tam adını ve künyesini vefat tarihiyle birlikte kaydettikten sonra hayatı, eserleri, tasavvufî kişiliği, menkıbe ve kerametlerini, bazı görüşlerini, tarikatın temel anlayışını ayrıntılarıyla ele almış, “sened” başlığı altında tarikatın silsilesini aktarmış, genellikle tarikatla ilgili kaynakları da belirtmiştir. Birden fazla isimle bilinen tarikatlar meşhur adlarıyla alınmış, diğer isimlerinden buraya atıfta bulunulmuştur. Müellifin birçok tarikat silsilesini kendisine ulaştırarak bu tarikatlara mensubiyetini iddia etmesi eleştiri konusudur. Kitabın en dikkate değer yönlerinden biri tarikat usulleri, tasavvufî konular ve kavramlara dair zengin malzeme içermesidir. Meselâ “Celvetiyye” maddesinde tarikatın usulüne dair bilgiler İsmâil Hakkı Bursevî’nin Tamâmü’l-feyz adlı eserinden aktarılarak açıklanmış (I, vr. 240^a), “Melâmiyye” maddesinde İbnü’l-Arabî’nin fikirlerine başvurularak melâmet ve melâmetîler (III, vr. 141^b-142^a), “Halvetiyye” maddesinde celvet ve halvet kavramları üzerinde durulmuştur (I, vr. 349^a). Eserde tasavvufa ve İslâmî ilimlere dair yaklaşık 240 kitaba başvurulmuş, 116 civarında Arapça, Farsça ve Türkçe risâle aynen iktibas edilmiştir. Bu risâlelerin önemli bir kısmı seyrüsülûk âdâbı ile vird, hizb ve dua metinlerinden oluşmaktadır (Tibyân’ın kaynakları ve iktibas edilen risâlelerin listesi için bk. Çiçek, Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin, Hayatı-Eserleri, II, 370-415).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 128-129 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.