TERCEME

Sözlükte “açıklamak, tefsir etmek; bir metni bir dilden diğerine çevirmek; bir kimsenin hayatını anlatmak” mânalarındaki terceme kelimesi (çoğulu terâcim) terim olarak hadis kitaplarının ana bölümleriyle (kitab) alt bölümlerin (bab) başlıklarını, hadis metnini birbirine nakleden râvilerin isimlerinden oluşan senedi, bir kimsenin biyografisini ve içinde aynı senedle rivayet edilen hadislerin toplandığı kitapları ifade eder. Terceme aslında “insan, yer, bölge, olay, kitap gibi şeylere isim ve unvan verme ve bunları tanımlama” anlamına gelir. Unvan vermek, unvanın altında ayrıntılı biçimde açıklanan hususları başlıkta özet halinde sunmak ve bir mânada bunları kısa şekilde tanımlamak demektir. Meselâ ilk dönemlerde Mâlik – Nâfi‘ – İbn Ömer senediyle nakledilen hadisler bir sahîfede, bir cüzde, bir kitapta toplanır ve her hadisin başında yer alan aynı sened tekrarlanmayıp kitabın başına bir defa yazılır, böylece sened, altında zikredilen bütün rivayetlerin ortak unvanı olurdu. Bu uygulama sebebiyle terceme kelimesi bazan “sened” mânasında kullanılmıştır (İbnü’s-Salâh, s. 254). Hadis râvilerinin hayatına dair toplu bilgiler için de “tercemetü fülân” ifadesine yer verilmiş, râvilerin tanıtımını yapan, onları cerh ve ta‘dîl açısından değerlendiren eserlere “terâcim kitapları” (ricâl kitapları) denmiştir.

Hadis âlimleri, kitab ve bab esasına göre tasnif edilen eserlerde kitab kelimesiyle aynı konudaki hadislerin ana başlığına, bab kelimesiyle bunların alt başlıklarına işaret etmiştir. Bu tür eserlerde hem ana başlık hem alt başlıklar terceme veya terâcim diye adlandırılmıştır. Bu metotla eser yazanlardan Buhârî’nin başlıkları seçmede gösterdiği başarı sebebiyle terceme (terâcim) neredeyse onun el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i için kullanılan bir terim olmuştur. Buhârî el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’te yer verdiği başlıklarda o başlığın altındaki hadislerden anladığı mânayı özetlemiş ve bu hadisleri âdeta şerhetmiştir. Birkaç anlamı bulunan veya mutlak, mukayyed, âm ya da hâs olan bir hadisin durumu konulan başlıklarla açıklanmıştır. Buhârî zaman zaman, hükmü hususi olan bir hadisi umumileştirmek ya da hükmü umumi olan bir hadisi tahsis etmek amacıyla bab başlığı koymuş, aralarında çelişki varmış gibi görünen hadisleri aynı babda toplayarak bab başlıklarında söz konusu çelişkiyi gidermeye çalışmıştır. Bazan da tek bir bab başlığı altında muhtelif konulara temas etmiştir. Bir yoruma göre Buhârî bunu, konuların tamamının bab başlığıyla ilgisi olduğunu göstermek için değil babın esas konusunun yanına eklenebilecek tâli konuları göstermek için yapmıştır (Keşmîrî, I, 42). İşte bu sebeple, “Buhârî’nin fıkhı bab başlıklarındadır (terceme)” sözü meşhur olmuştur (ayrıca bk. el-CÂMİU’s-SAHÎH [Buhârî]).

Buhârî’nin bab başlıklarında vermek istediği fıkhî anlayışın ortaya çıkarılması ve bu başlıkların altında yer alan hadislerle irtibatının gösterilmesi eser üzerinde çalışma yapanların önemli ilgi alanlarından birini teşkil etmiştir. Buhârî şârihlerinden İbn Hacer el-Askalânî Fetḥu’l-bârî, Aynî ʿUmdetü’l-ḳārî, Kastallânî İrşâdü’s-sârî ve Keşmîrî Feyżü’l-bârî adlı eserlerinde bab başlıklarını açıklamaya önem vermiştir. Konuya dair müstakil çalışmalar da yapılmıştır. Yine Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şârihlerinden İbnü’l-Müneyyir’in el-Mütevârî ʿalâ terâcim (ebvâb)i’l-Buḫârî ile (bk. bibl.) bu eserin muhtasarı olan Bedreddin İbn Cemâa’nın Münâsebâtü terâcimi’l-Buḫârî (nşr. Muhammed İshak es-Selefî, Bombay 1404/1984), Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Şerḥu Terâcimi ebvâbi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Haydarâbâd 1321), Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin el-Cüzʾü’l-evvel mine’l-ebvâb ve’t-terâcim (Leknev 1391/1971) adlı eserleri bunlar arasında sayılabilir. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin bab başlıklarıyla ilgili yirmiye yakın çalışma yapılmıştır (Sandıkçı, s. 134-138). Ali b. Abdullah ez-Zeyn, Münâsebâtü terâcimi’l-Buḫârî li-eḥâdîs̱i’l-ebvâb li-İbn Cemâʿa (1404, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye) ve Ramazan Yıldırım Sahîh-i Buhârî’nin Bab Başlıklarındaki Mevkûf Rivayetler ve Değerlendirilmesi (1995, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır. Biyografi karşılığındaki tercemeyle ilgili olarak Seyyid Hasan Kesrevî Câmiʿu terâcimi ve mesânidi’ṣ-ṣaḥâbiyyâti’l-mübâyiʿât (Beyrut 1423/2002), Me’mûn Hammûş ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ ve terâcimü aʿlâmihî ve fürsânihî (Dımaşk 1425/2005) ismiyle birer eser kaleme almışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 483-484 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.