TENKÎT

Sözlükte “çalı, çırpı vb. şeylerle toprağı eşeleyip iz bırakmak; zihnini bir noktada yoğunlaştırmak” anlamındaki nekt kökünden türeyen tenkît “zekâ eseri nükteli söz söylemek” demektir. Bu mâna, ”نكت في الأرض بقضيبه“ (toprağı çubukla eşeleyip iz yaptı) biçimindeki kullanımdan hareketle söz sahibinin dile getirdiği herhangi bir inceliğin (nükte) muhatap üzerinde iz bırakması ilişkisine benzetilmiştir (Lisânü’l-ʿArab, “nkt” md.; İbn Ma‘sûm, V, 353). Terim olarak “söz sahibinin, aynı kapsamda yer alan ve benzer anlamlara gelen nesnelerden özellikle birini belli bir amaçla ve bir nükte gereği zikredip ona dikkat çekmesi” diye tanımlanır (İbn Münkız, s. 56; İbn Ebü’l-İsba‘, Taḥrîrü’t-Taḥbîr, s. 500). Söz konusu unsurun diğerlerine tercih edilmesinde bir inceliğin bulunmaması durumunda onun zikredilmesinin bir anlamı kalmaz ve bu bir kusur sayılır. Sosyokültürel bağlam ve genel kabul unsurun diğerlerine tercih edilmesini haklı kılmalıdır. Tenkît sanatını ilk tanımlayan ve örneklendiren kişi İbn Münkız’dır (ö. 584/1188). İbn Ebü’l-İsba‘, İbn Hicce, İbn Ma‘sûm el-Medenî ve Abdülganî en-Nablusî gibi müellifler onun tanımını ve koyduğu çerçeveyi aynen korumuş, sadece bazı örnekler eklemiştir.

Tenkît sanatı için ”وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى“ (Şi‘râ yıldızının rabbi de O’dur) âyeti (en-Necm 53/49) güzel bir örnek teşkil eder. Burada başka bir yıldızın değil özellikle şi‘rânın anılmasının sebebini İbn Abbas şöyle açıklamıştır: “Araplar arasında İbn Ebû Kebşe adlı bir kişinin gökteki en büyük yıldız kabul ederek şi‘râya taptığı ve başkalarını da aynı yıldıza tapmaya davet ettiği biliniyordu. Allah Teâlâ bu durumda şi‘râya tapıldığı için bilhassa onu zikretmiştir” (İbn Münkız, s. 56; İbn Ebü’l-İsba‘, Taḥrîrü’t-Taḥbîr, s. 499; Kurtubî, XX, 62). Şu âyette de tenkît üslûbunun örnekleri bulunmaktadır: ”وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ“ (O’nu övgüyle tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur; ancak siz onların tesbihini anlamazsınız; el-İsrâ 17/44). Burada ”لا تعلمون“ (bilmezsiniz) yerine لَا تَفْقَهُونَ (gereği gibi derinlemesine bilip anlamaz ve kavrayamazsınız) ifadesinin kullanılmasındaki nükte hayvanlar, bitkiler ve bütün cansız varlıkların yaratıcının kudretini ispat etmeleri suretiyle gerçekleşen tesbihi anlamanın bu tür idraki gerektirmesidir. Yine ”وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ...“ (rahmân olan Allah’ın zikrine karşı gözlerini kapayan kimse) âyetinde (ez-Zuhruf 43/36) “i‘râz” (yüz çevirme) yerine “aşv” (gözü dumanlı görme, perdeli olma) ifadesine yer verilmesinin sebebi, i‘râzın dönüşü ümit edilen ve edilmeyen şeklinde ikiye ayrılmasına karşılık aşvin sadece dönüşü olmayan bir sapkınlığı belirtmesi ve burada bunun kastedilmiş olması nüktesidir. “Münafık erkeklerle münafık kadınlar birbirlerindendir” âyetinde (et-Tevbe 9/67) bunların arasındaki dayanışmaya vurgu yapılırken, “Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirinin velileridir” âyetinde (et-Tevbe 9/71) Asr-ı saâdet’te münafıkların hemen tamamının yahudi olduğuna ve aralarında kan bağı bulunduğuna işaret eden bir nükte vardır. Şair Hansâ’nın şu beyti de bu sanata güzel bir örnek teşkil eder: ”يذكرني طلوع الشمس صخرًا / وأذكره لكل غروب شمس“ (Güneşin doğuşu Sahr’ı hatırlatır bana / Hatırlarım onu güneşin her batışında da). Kabileler arası savaşlardan birinde öldürülen kardeşi Sahr’ı hiçbir vakit unutmayan Hansâ’nın özellikle güneşin doğuşu ile batışına vurgu yapmasının sebebi, bu iki vaktin Sahr’ın cesaret ve cömertliğini en güçlü biçimde ortaya koyduğu vakitler olmasıyla ifadenin bir edebî incelik barındırmasıdır. Zira güneşin doğuşu onun düşmana karşı akınını, dolayısıyla cesaret ve kahramanlığını, batışı da misafirler için ateş yakıp ikramda bulunmasını, cömertliğini simgelemektedir (İbn Münkız, s. 57; İbn Ebü’l-İsba‘, Taḥrîrü’t-Taḥbîr, s. 500; İbn Hicce, II, 305).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 465 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.