TELÂTÎ, Ebû Hafs

Tunus’un Cerbe adasındaki Telât (Tülât) mahallesinde doğdu. Ziriklî ismini yanlış olarak Ömer, nisbesini de muhtemelen mahallî lehçede “tâ” harfinin “sâ” şeklinde okunması sebebiyle Selâsî (Sülâsî) şeklinde kaydeder. Bazı kaynaklarda tarihçi ve fakih Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Ahmed el-Hîlâtî’nin (ö. 1099/1688) öğrencisi olduğu zikredilirse de Hîlâtî’nin ölüm tarihi göz önüne alındığında bu bilgi şüpheli görünmektedir. Telâtî, memleketinde başladığı tahsilinden sonra kendisini engelleyeceği korkusuyla ailesinden izin almadan Mısır’a gitti. Burada İbn Tolun Camii’ndeki İbâzıyye Medresesi’nde öğrenim gördü. Bir taraftan da Ezher Camii’ndeki derslere katıldı. Tahsilini tamamlayınca zamanla kendisi bu medresede gönüllü olarak ders verdi. Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf el-Mus‘abî el-Melîkî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sâlih el-Efdalî ve Ramazan b. Ahmed el-Gûl el-Cerbî yetiştirdiği öğrenciler arasında yer alır. Ebû Zekeriyyâ el-Efdalî hakkında bir kaside yazmasından hareketle onu diğer öğrencilerinden daha önemli bir konumda gördüğü söylenebilir. Eserlerinde fakirlikten sıkça şikâyet eder. Hiç evlenmeyen Telâtî Kahire’de vefat etti. Geç dönemde İbâzıyye’nin önde gelen âlimlerinden biri olarak kabul edilen Telâtî oldukça üretken bir müellif olup başta akaid olmak üzere fıkıh ve fıkıh usulü, nahiv, ahlâk, tasavvuf ve mantık ilimlerine dair eserler telif etmiştir. Yaşadığı dönemin ilim geleneğine uyarak daha çok önceki İbâzî âlimlerinin eserlerine şerh, hâşiye ve ta‘likler yazmış, söz konusu eserleri özetlemiştir.

Eserleri. 1. el-ʿİḳdü’n-nażîd ʿalâ nükteti’t-tevḥîd. Telâtî’nin, Ebû Hafs Amr b. Cemî‘in (VIII./XIV. yüzyıl) İbâzîler arasında çok meşhur olan ve Muḳaddimetü’t-tevḥîd diye de bilinen ʿAḳīdetü’t-tevḥîd adlı risâlesine yazdığı ilk şerhtir. Müellif eserini beş günde bitirdiğini söyler. Onun yaşadığı dönemde istinsah edilen bir nüshası Benî Yezcen’deki Mektebetü Âl-i Yedder’de bulunan (nr. 167) eserin pek çok yazma nüshası vardır (Benî Yezcen, Mektebetü’ş-Şeyh Muhammed b. Îsâ Ezbâr, nr. 555; Mektebetü’l-Kutb [Mektebetü’ş-Şeyh Ettafeyyiş], nr. 694; Mektebetü Âl-i Hâlid, nr. 163).

2. ʿUmdetü’l-mürîd li-nükteti’t-tevḥîd. Ebû Hafs Amr’ın akaid risâlesi üzerine yazdığı ikinci şerh olup bir mecmua içinde basılmıştır (Kosantîne 1323/1905, s. 30-124). Aynı esere el-Lüʾlüʾetü’l-mużîʾe ʿalâ metni’l-ʿAḳīde adıyla yazdığı şerhin ise günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

3. Netîcetü’l-efkâr fî taʿlîḳı ʿAḳīdeti’l-ebrâr. Ebû Süleyman Dâvûd b. İbrâhim et-Telâtî’nin (ö. 967/1560) yine Ebû Hafs’ın eserine yazdığı şerhe dair bir ta‘liktir. Eserin yazma nüshaları mevcuttur (Benî Yezcen, Mektebetü’l-Kutb [Mektebetü’ş-Şeyh Ettafeyyiş], nr. 750; Mektebetü Âl-i Hâlid, nr. 111; Mektebetü Âl-i Yedder, nr. 48; Mektebetü’ş-Şeyh Muhammed b. Îsâ Ezbâr, nr. 429).

4. el-Leʾâli’l-meymûnât fî ʿuḳūdi’d-diyânât (Şerh ʿalâ Uṣûli’d-diyânât, Leʾâliʾü’l-manẓûmât fî ʿuḳūdi’d-diyânât). Ebû Sâkin Âmir b. Ali eş-Şemmâhî’nin Kitâbü(Uṣûli’)d-Diyânât adlı eserine yazılmış bir şerh olup Muhammed b. Yûsuf el-Bârûnî tarafından bir mecmua içinde neşredilmiş (Kahire 1304/1886, s. 77-133), daha sonra Muhammed Halîfe Mâdî tarafından el-ʿAḳīdetü’l-mübâreke adlı kitap içinde de basılmıştır (Kahire, ts. [el-Matbaatü’l-Feccâletü’l-cedîde], s. 46-78). Eserin Kütüb Muḫtâre adlı bir kitap içinde yapılmış bir baskısı daha vardır (Kahire, ts. [el-Matbaatü’l-Bârûniyye], s. 50-86).

5. el-Leʾâliʾü’l-meymûniyye ʿale’l-Manẓûmeti’n-nûniyye. Ebû Nasr Feth b. Nûh el-Melûşâî’nin en-Nûniyye fî uṣûli’d-dîn adlı kasidesinin şerhidir. Yaklaşık iki ay içinde tamamlanan bu eserin de yazma nüshaları mevcuttur (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 22.155; Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Hâlid, nr. 477; Benî Yezcen, Mektebetü’ş-Şeyh Muhammed b. Îsâ Ezbâr, nr. 477). Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş bu esere bir hâşiye yazmıştır (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 69.157). Abdülazîz es-Semînî’nin en-Nûr adıyla yazdığı şerh ise (Kahire 1306/1889) Telâtî’ye ait şerhin ihtisarı mahiyetindedir (Gardâye 1981).

6. Mirʾâtü’n-nâẓırîn fî uṣûli Tebġūrîn. Tebgūrîn b. Îsâ el-Melşûtî’nin Uṣûlü’d-dîn olarak bilinen eseri üzerine yazılan uzun bir şerh olup bir nüshası günümüze ulaşmıştır (Benî Yezcen, Mektebetü’l-Kutb [Mektebetü’ş-Şeyh Ettafeyyiş], nr. 813; Cerbe, Mektebetü’l-Bagtûr). Müellifin, halkın da faydalanması için Nuḫbetü’l-metîn min uṣûli Tebġūrîn adıyla özetlediği eser Muhammed Halîfe Mâdî’nin el-ʿAḳīdetü’l-mübâreke adlı kitabı içinde yayımlanmış (Kahire, ts. [el-Matbaatü’l-Feccâletü’l-cedîde], s. 144-168), Min Türâs̱ine’l-İslâmî başlığı altında diğer bazı kitaplarla birlikte de basılmıştır (Gardâye, ts. [el-Matbaatü’l-Arabiyye]).

7. Naẓmü’t-taḥḳīḳ fî ʿuḳūdi’t-taʿlîḳ. Ebû Hafs İbn Cemî‘in ʿAḳīdetü’t-tevḥîd adlı akaid risâlesine Ebü’l-Abbas Ahmed b. Saîd eş-Şemmâhî’nin yazdığı şerhin şerhidir. Müellifi henüz hayatta iken istinsah edilen bir nüshası Cerbe’de bulunmaktadır (Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 23.249).

8. el-Fütûḥâtü’l-ilâhiyye ʿale’l-manẓûmeti’l-Ḫazreciyye (İʿrâbü’l-Manẓûmeti’l-Ḫazreciyye). Abdullah b. Osman el-Hazrecî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-Ḫazreciyye adıyla da bilinen er-Râmizetü’ş-şâfiye fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳāfiye adlı eserinin şerhi olup yazma nüshası mevcuttur (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 43.322).

9. Muḫtaṣaru iʿrâbi’l-Manẓûmeti’l-Ḫazreciyye. Kitabın dîbâcesinde müellifin aynı manzume üzerine geniş bir şerh yazdığı belirtildiğine göre bu eser el-Fütûḥâtü’l-ilâhiyye ʿale’l-manẓûmeti’l-Ḫazreciyye’den farklı bir eser olmalıdır (Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Fazl, nr. 80; Benî Yezcen, Mektebetü’ş-Şeyh el-Hâc Sâlih La‘lî, nr. 167).

10. el-Ezhârü’r-riyâżiyye ʿale’l-Manẓûmeti’r-râʾiyye. Ebû Nasr Feth b. Nûh el-Melûşâî’nin namaz hakkındaki el-Manẓûmetü’r-râʾiyye’sinin şerhi olup yazma nüshası mevcuttur (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 31.159; el-Attuf, Mektebetü’l-Bekrî, nr. 31; Karrâre, Mektebetü Belhâc).

11. Refʿu’t-terâḫî fî muḫtaṣari’ş-Şemmâḫî. Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî’nin İbâzî fıkıh usulüne dair el-ʿAdl ve’l-inṣâf adlı eserine Ebü’l-Abbas eş-Şemmâhî’nin Muḫtaṣarü’l-ʿAdl ve’l-inṣâf adıyla yazdığı ihtisarın ta‘likidir (Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Hâlid, nr. 163; Benî Yezcen, Mektebetü’ş-Şeyh Muhammed b. Îsâ Ezbâr, nr. 554).

12. Nüzhetü’l-lebîb fî şerḥi’t-Tertîb li-Ebî Sitte. Rebî‘ b. Habîb’in el-Müsned’inin Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî tarafından düzenlenmiş şekli olan et-Tertîb’e, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Ebû Sitte el-Cerbî el-Kasbî es-Sedvîkeşî’nin yazdığı hâşiyenin muhtasarıdır (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 539.138).

13. Kitâbü’l-Laḳṭ. Fıkhî konuları içeren, Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş’in yeniden düzenlediği, günümüze ulaşıp ulaşmadığı tesbit edilemeyen eser (Custers, I, 289) bilinmeyen bir müellif tarafından Tertîbü Laḳṭı’ş-Şeyḫ ʿAmr bin Ramażân et-Telâtî adıyla tekrar düzenlenmiştir (Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Fazl, nr. 83).

14. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’r-Risâleti’l-ʿAḍudiyye fî âdâbi’l-münâẓara. Adudüddin el-Îcî’nin er-Risâletü’l-ʿAḍudiyye (Âdâbü’l-baḥs̱) adlı kısa risâlesine Muhammed Şemseddin et-Tebrîzî’nin (Molla Hanefî) yazdığı şerhe yapılmış bir hâşiyedir (Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Fazl, nr. 398).

15. Şerḥu’l-müvâcehât fi’l-manṭıḳ. Bir nüshası günümüze ulaşmıştır (Cerbe, Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 19).

16. Ravżatü’l-müştâḳ li-zehreti’l-işrâḳ. Fıkhî, ahlâkî ve toplumsal konulara dair kısa bir eser olup Ebû Zekeriyyâ el-Cenâvünî’nin Kitâbü’n-Nikâḥ’ıyla birlikte taş baskısı yapılmıştır (Kahire, ts., s. 315-335).

17. Nüzhetü’l-edîb ve reyḥânetü’l-lebîb. Ahlâk ve tasavvuf konularıyla ilgili olup yazma nüshaları mevcuttur (Cerbe, Mektebetü Sâlim b. Ya‘kūb; Benî Yezcen, Mektebetü’ş-Şeyh Bâbâ b. Hâc Muhammed b. Sâlih; el-Attuf, Mektebetü İrvân) ve Muhammed b. Yûsuf Ettafeyyiş tarafından Tuḥfetü’l-edîb ve taḫṣîbü’l-ḳalbi’l-ceẕîb adıyla yeniden düzenlenmiştir (Custers, I, 172-173).

18. Cevâbü Ebî Ḥafṣ ʿAmr bin Ramażân et-Telâtî li-baʿżı ʿulemâʾi Benî Muṣʿab. Benî Mus‘ab kabilesine mensup bazı âlimlerin Telâtî’ye sordukları sorulara verilen cevaplardan oluşan bir risâledir (Cerbe Mektebetü’l-Bârûnî, nr. 563.229, 573.238).

19. Ḳaṣâʾid müştemile ʿalâ evlâdi’n-nebî ve zevcâtih ve ʿadedi’l-ġazavât (Benî Yezcen, Mektebetü Âl-i Fazl, nr. 4, 12).

20. Ḳaṣâʾidü’ş-Şeyḫ ʿAmr bin Ramażân et-Telâtî. Müellife ait olan diğer bazı şiirleri içermektedir (Karrâre, Mektebetü Ma‘hedi’l-Hayât).

Telâtî’nin bütün şiirleri Dîvân başlığı altında toplanmıştır. Eserin bir nüshasının Benî Yezcen’de Mektebetü’l-Kutb’da (Mektebetü’ş-Şeyh Ettafeyyiş) bulunduğu belirtilir (Mv.AU, IV, 563).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 587-588 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.