TASSÛC

Arapça’da tassûc, tassûce ve nâdiren settûc şeklinde söylenen kelimenin Arapçalaştığı kabul edilmekte, aslının Farsça tesû (Pehlevîce tesûk) olduğu ileri sürülmektedir. İslâmlaşma’nın etkisiyle Arapça yazılışı tekrar Farsça’ya geçmiştir. Farsça/Pehlevîce’deki aslının etimolojisiyle ilgili ikna edici bir açıklamaya rastlanmamaktadır. Buna karşılık, tassûcun sekiz arpaya ve dirhemin otuzda birine eşitlendiğini gösteren bazı bilgilerden hareketle Sumerce ussu (sekiz) veya uşu (otuz) kelimeleriyle ilişkilendirilmesi mümkündür. Ayrıca kelime İran, Irak ve Suriye gibi Pers hâkimiyeti altına girmiş bölgelerde iklîm, istân, kûre, rustâk vb. idarî/coğrafî birimi ifade etmek için hem cins ismi hem de özel isim olarak kullanılmıştır. Bunun ise Farsça’da uzaklık bildiren “tâ” ile “yön, taraf” anlamındaki “sû” kelimelerinden müteşekkil bir birleşik isim olduğu iddia edilmektedir (Adday Şer, s. 112). Bu kelimenin ağırlık birimini ifade eden Sumerce sözcüğü de kapsayacak şekilde anlam genişlemesine uğradığı düşünülebilir. Ayrıca günün yirmi dörtte birini (saati) belirtmek için tesû kullanılmıştır (Dihhudâ, IV, 5895).

Bir ağırlık birimi olarak tassûcun kullanımdaki ast ve üst katları sırasıyla şöyledir: Habbe, arpa, pirinç, hardal; kırat, dânek, dirhem/miskal (miskal/dinar ve dirhem tassûclarının önceki ağır, diğeri hafif olmak üzere birbirinden ayrıldığı anlaşılmaktadır). Sâmânî kâtibi Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’nin (ö. 387/997) kaydettiği mâlûmattan 1 tassûc = m$\frac{1}{24}$ miskal-dinar = 0,25 dânek = m$\frac{5}{6}$ kırat = 1,5 habbe = 4,5 arpa eşitliği elde edilmektedir (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 74). Matematikçi Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî de (ö. 388/998) Horasan ve Suriye civarında kullanılan dirhem tassûcunun 1,5 habbeye denk geldiğini bildirmektedir (el-Menâzilü’s-sebʿ, s. 174). Halife Abdülmelik b. Mervân devrinde piyasaya sürülen 4,25 gramlık miskal-dinar esas alınırsa tassûc 0,1770833 gr. demektir. Ayrıca 0,2125 gramlık kırattan hareketle aynı sonuca (0,2125 gr. × 5 ÷ 6 = 0,1770833 gr.) ulaşılır. Osmanlı şeyhülislâmı Çatalcalı Ali Efendi de (ö. 1103/1692) 1 tassûc = m$\frac{1}{24}$ dirhem = 0,25 dânek = 1,5 habbe = 3 arpa eşitliğini veren açıklamasıyla muhtemelen buna işaret etmektedir (Fetâvâ-yı Ali Efendi, I, 12). Ancak Arap dili ve edebiyatı âlimi İsmâil b. Hammâd el-Cevherî (ö. 400/1009’dan önce) ve Hanbelî fakihi Burhâneddin İbn Müflih (ö. 884/1479) gibi bazı âlimler şu denklemi vermektedir: 1 tassûc = m$\frac{1}{24}$ dirhem = m$\frac{1}{6}$ dânek = 0,5 kırat = 2 habbe (eṣ-Ṣıḥâḥ, “mkk” md.; el-Mübdiʿ, VI, 189). Şerîf el-İdrîsî’nin (ö. 560/1165) aktardığı bilgilerden 1 Irak tassûcu = m$\frac{1}{24}$ dirhem = 0,5 dânek = m$\frac{5}{6}$ kırat = 2,5 habbe = 60 hardal eşitliği çıkmaktadır (el-Ekyâl, III, 341, 342, 345). Nitekim 0,070833 gramlık habbeden hareketle yine aynı metrik değer (2,5 × 0,070833 gr. = 0,1770833 gr.) elde edilir. Ahmed b. Muhammed el-Meydânî (ö. 518/1124) 108 arpalık dirheme atıfla tassûcun değerini (108 ÷ 24 =) 4,5 arpaya çıkarmaktadır (es-Sâmî fi’l-esâmî, s. 370).

Hanefî fakihi İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) Semerkant dinar kıratının 1,2 tassûca (= 4,8 arpa) eşit olduğunu bildirmektedir ki buradan tassûcun 4 arpaya karşılık geldiği anlaşılmaktadır. Bu da Hârizmî’nin aktardığı 6 tassûc = 5 kırat orantısını vermektedir; yani arpanın metrik değeri 0,044270833 gr. kabul edildiğinde o kıratın 0,2125 gr. olduğu, Semerkant tassûcununsa 0,1770833 gramlık kırata denk düştüğü görülmektedir (Fetḥu’l-ḳadîr, II, 211-212; bk. KIRAT). Kuhistânî (ö. 962/1555) ve Abdurrahman Şeyhîzâde (ö. 1078/1667) gibi Hanefî fakihleri de verdikleri 1 Semerkant tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 0,25 dânek = m$\frac{1}{24}$ miskal şeklindeki eşitlikle İbnü’l-Hümâm’ı doğrulamaktadır (Câmiʿu’r-rumûz, I, 191; Mecmaʿu’l-enhur, I, 304). Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’nin (ö. 1188/1774) aktardığı verilerden (el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, vr. 29^a) 1 dirhem tassûcu = 0,5 kırat = 2 habbe = 140 hardal = 0,2 dânek = m$\frac{1}{30}$ dirhem eşitliğine ulaşılmaktadır. XII. (XVIII.) yüzyılın sonlarında Mustafa ez-Zehebî, Hanefîler’e göre yarım tassûcun 150 hardal tanesine eşdeğer olduğunu bildirmektedir (Sauvaire, JRAS, XIV/2 [1882], s. 274). Şiî fakihi İbnü’l-Murtazâ’nın (ö. 840/1437) aktardığı bilgiden çıkan 1 tassûc = m$\frac{1}{21}$ dirhem = 0,5 dânek = 2 arpa eşitliğini (el-Baḥrü’z-zeḫḫâr, II, 151) yukarıdaki alıntılarla uzlaştırmak güçtür.

Tassûcun tıp literatüründe de geçtiği görülmektedir. Endülüslü hekim Zehrâvî’ye göre (ö. 404/1013) dirhem settûcu/tassûcu (60 ÷ 24 =) 2,5 habbedir (et-Taṣrîf, s. 458-459, 460). İbnü’l-Kuf (ö. 685/1286) bunu tekrarlarken (el-ʿUmde, s. 234) Bedreddin Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) 1 tassûc = 0,5 kırat / Şam harnûbesi = 2 arpa eşitliğini vermektedir (Aḳrâbâẕîn, s. 293, 295). Endülüs edebiyatçılarından Ebü’t-Tâhir Muhammed b. Abdülazîz b. Yûsuf el-Murâdî İbnü’l-Ceyyâb’ın (VI./XII. yüzyıl) aktardığı bilgiden şu denklem çıkmaktadır: 1 settûc = 2 habbe = 0,5 kırat = 0,25 dânek = m$\frac{1}{24}$ dirhem (Casiri, I, 366; krş. Takī Bîniş, X [1341], s. 413-415). XI. (XVII.) yüzyılın sonlarında Safevî Hükümdarı Şah Süleyman’a sunulan bir tıp eserinden de elde edilen eşitlikler şöyledir: 1 dirhem tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 8 pirinç = 16 hardal = 0,5 dirhem kıratı = 0,25 dirhem dâneki = m$\frac{1}{24}$ dirhem; 1 miskal tassûcu = 2,5 habbe = 5 arpa = 10 pirinç = 20 hardal = 0,5 miskal kıratı = 0,25 miskal dâneki = m$\frac{1}{24}$ miskal (Muhammed Mü’min el-Hüseynî, s. 452).

Hintli âlim Ebü’l-Fazl el-Allâmî’nin (ö. 1011/1602) kaydettiği 1 miskal-dinar tassûcu = 2 habbe = 4 arpa = 24 hardal = 288 fels = 1728 fetîl = 10.368 nakīr = 62.208 kıtmîr = 746.496 zerre şeklindeki eşitlik bir yerden sonra teorik anlam taşıyor gibidir (The Ā-īn-i Akbarī, I, 37; II, 64; ayrıca bk. Sauvaire, JA, IV [1884], s. 208). Bakkal “sîr”inin yirmi dörtte birini ifade etmek için de tesû kullanılmıştır (Dihhudâ, IV, 5895). Ağırlık birimi olan tassûcun ticaretin ve standartlaşmanın yaygınlaşmasıyla beraber yerini veya ismini kırata kaptırdığı söylenebilir.

Ayrıca Farsça’da uzunluk ölçülerinden gezin yirmi dörtte birine tesû/tole denmektedir (a.g.e., a.y.). Batı ve Orta Hindistan’da konuşulan Marathi dilinde (< Farsça) gezin yirmide veya yirmi dörtte birini ifade eden birime tasû/tasûn adı verilmiştir (Wilson, s. 514). Hindistan’ın kuzeybatı eyaletlerinde gezin on dörtte veya on altıda birine, “gira”nın da üçte ikisine eşittir (a.g.e., s. 178). Ebü’l-Fazl el-Allâmî XVI. yüzyıl Hindistan’ı için şu eşitliği vermektedir: 1 tassûc = m$\frac{1}{24}$ gez = 24 tisvânse = 576 hâm = 13.824 zerre (The Ā-īn-i Akbarī, I, 237). Altı ve yedi arpalık gez tassûclarının yanı sıra sekiz arpalık bir uzun gez tassûcundan da bahsedilmektedir (a.g.e., II, 64). Jean-Baptiste Tavernier, XVII. yüzyılın ortalarında m$\frac{1}{24}$ gezlik Sûret tassûcunun 1,125 İngiliz inchine (≈ 2,8575 cm.) denk geldiğini bildirmektedir (Travels in India, I, 419).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 134-135 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.