TÂRÎHU BAĞDÂD

Tam adı Târîḫu Baġdâd ev Medîneti’s-selâm’dır. Hatîb el-Bağdâdî otuz yaşlarında iken telif etmeye başladığı eserini yirmi yıl sonra 444’te (1052-53) tamamlamıştır. 463 yılına kadar vefat eden bazı kişilere yer verilmiş olması (meselâ bk. III, 108, 336) müellifin esere daha sonra eklemeler yaptığını göstermektedir. Târîḫu Baġdâd iki bölümden meydana gelir. Geniş bir mukaddime mahiyetindeki ilk bölüm Irak’ın fethi, Bağdat’ın kuruluşu ve tarihiyle ilgili konuları içerir. Bağdat arazisi ve buradaki gayri menkullerin alınıp satılmasına dair hükümler, Hz. Ömer’in Sevâd arazisini gaziler arasında taksim etmeyip sahiplerine bırakmasının sebepleri, Bağdat’ın coğrafî konumu ve topografyası, Bağdat hakkında nakledilen hadisler ve bunların tenkidi, Bağdat şehri ve halkıyla ilgili bazı rivayetler, Fırat ve Dicle nehirleri, Irak ve Bağdat isimlerinin izahı, şehrin Halife Ebû Ca‘fer el-Mansûr tarafından kuruluşu ve genel tasviri, Kerh ve Rusâfe’nin tesisi, halife sarayı, camiler ve önemli mekânlar, nehir ve köprüler, mezarlıklar, Medâin şehri ve bu konudaki rivayetlerle buraya gelen elli sahâbî hakkındaki bilgiler bu kısmın temel konularını oluşturur. Eserin ikinci bölümü Bağdat’ta yaşayan veya buraya gelen 7831 kişinin biyografisine ayrılmıştır. Bu bölümde Medâin, Nehrevan, Ukberâ, Sâmerrâ ve Enbâr gibi Bağdat’a yakın yerleşim birimlerine mensup kişilere de yer verilmiştir. Eser alfabetik olmakla birlikte birçok biyografi kitabında olduğu gibi Muhammed isimli şahısların biyografileri başa alınmıştır. Bazan alfabe sırası veya başka bir amaç gözetilmeksizin farklı isimlerin araya girdiği görülmekte, bu durum, biyografilerin ölüm tarihlerine göre sıralanması veya ölüm tarihi bilinmeyen kişilerin aynı nesilden yaşıtlarıyla birlikte zikredilmesiyle açıklanmaktadır. Eserin sonunda künyeleriyle tanınan erkeklerin ve Bağdatlı meşhur bazı kadınların biyografileri bulunmaktadır.

Târîḫu Baġdâd’da halife ve sultanlar, emîrler, kumandanlar, vezirler, eşraf, Arap dili ve belâgat âlimleri, kıraat âlimleri, müfessirler, muhaddisler, kelâm âlimleri, fukaha ve müctehidler, kadılar, zâhidler ve mutasavvıflar, vâizler, matematik, astronomi, mantık, tıp ve mûsiki âlimleri, kâtipler ve hattatlar, edipler, şairler ve tarihçiler, okçular ve süvariler, esnaf ve sanatkârlar gibi toplumun her kesiminden kişilerin biyografisine yer verilmektedir. Fakat aynı zamanda bir hadis hâfızı olan müellifin hadis âlimleri başta olmak üzere din âlimlerine ağırlık verdiği görülmektedir. Eserde biyografisi bulunan muhaddis sayısı 4000 civarındadır. Hatîb el-Bağdâdî biyografisini verdiği kişilerin cerh ve ta‘dîl açısından durumunu, haklarındaki olumlu ve olumsuz kanaatleri de zikrettiğini söyler (I, 213). Eserde birkaç satırlık biyografiler olduğu gibi birkaç sayfa devam eden biyografiler de vardır. En geniş biyografi Ebû Hanîfe’ye ayrılmıştır (XIII, 323-454). Müellifin Ebû Hanîfe aleyhindeki ifade ve rivayetlere de yer vermesi eleştirilmesine yol açmış, bu konuda reddiyeler kaleme alınmıştır. Eserin yazma nüshaları arasında mukayeseler yapılarak bu tür ifade ve rivayetlerin sonradan ilâve edilmiş olabileceği ileri sürülmektedir (Mahmûd et-Tahhân, s. 105-106, 307-309; DİA, XVI, 455-456).

Hatîb el-Bağdâdî eserini telif ederken ensâb ve tabakat kitaplarından umumi tarihlere, ricâl kitaplarından edebiyat kaynaklarına kadar çok geniş bir yelpaze teşkil eden ve bir kısmı günümüze ulaşmayan eserlerden faydalanmıştır. Kitaplarından alıntı yaptığı müelliflerin sayısı 180 civarındadır (Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Dirâsât târîḫiyye, s. 179). Ayrıca hocalarından nakillerde bulunmuş, kendi bilgi, gözlem ve düşüncelerine de yer vermiştir. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Mevâridü’l-Ḫaṭîb el-Baġdâdî fî Târîḫi Baġdâd adıyla bir çalışma yapmıştır (Riyad 1405/1985). Târîḫu Baġdâd daha sonra yazılan şehir tarihlerine örnek olmuş, birçok alanda eser yazan müellifler tarafından da kullanılmıştır. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî el-Muntaẓam’ında, İzzeddin İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târîḫ’inde, İbn Kesîr el-Bidâye ve’n-nihâye’sinde bu eserden faydalanmıştır. Zehebî, İbn Hacer el-Askalânî, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, İbnü’l-İmâd, Yâkūt el-Hamevî, Safedî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir ve Abdülkerîm es-Sem‘ânî kitaptan istifade eden meşhur tarihçi ve biyografi yazarlarından bazılarıdır.

Târîḫu Baġdâd’a Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi’l-Ḫaṭîb, Ahmed b. Sâlih el-Cîlî Târîḫu Baġdâd, İbnü’d-Dübeysî Ẕeylü Târîḫi Medîneti’s-selâm Baġdâd ve İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî Ẕeylü Târîḫi Baġdâd adıyla zeyil yazmıştır. İbn Cezle’nin Muḫtâru muḫtaṣarı Târîḫi Baġdâd, İbn Manzûr’un Muḫtaṣaru Ẕeyli Târîḫi Baġdâd ve Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk’ın Miftâḥu’t-tertîb li-eḥâdîs̱i Târîḫi’l-Ḫaṭîb (Kahire 1355) adlı eserleri de Târîḫu Baġdâd etrafında yapılan çalışmalardan bazılarıdır. Georges Salmon eserin ilk bölümünü Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamış (L’introduction topographique à l’histoire de Bagdâdh, Paris 1904), Fuat Sezgin bu baskıyı Islamic Geography serisinin LXXXVI. cildi olarak yeniden neşretmiştir (Frankfurt 1993). Târîḫu Baġdâd’ın tamamı, ilk defa 1931 yılında Muhammed Emîn el-Hancî’nin de aralarında bulunduğu bir heyet tarafından Kahire’de on dört cilt halinde neşredilmiş, daha sonra bu neşrin ofset baskıları yapılmıştır (I-XIV, Beyrut, ts.; I-XIV, Medine, ts.). Beşşâr Avvâd Ma‘rûf da başta İstanbul olmak üzere çeşitli kütüphanelerdeki nüshaları karşılaştırarak eseri yeniden yayımlamıştır (I-XVII, Beyrut 1422/2001). Saîd b. Besyûnî Zağlûl eserdeki hadislerin ve şahısların fihristini Fehârisü Târîḫi Baġdâd adıyla yayımlamış (Beyrut 1407/1986), ayrıca Fehârisü ẕüyûli Târîḫi Baġdâd adıyla zeyillerin fihristini de hazırlamıştır (Beyrut 1407/1987).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 88-89 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.