SÜVEYSÎ

21 Şubat 1915’te başşehir Tunus’un 65 km. güneydoğusundaki Nâbil vilâyetine bağlı küçük bir yerleşim yeri olan Dârüşa‘bân el-Fihrî’de doğdu. İlk öğrenimini buradaki medresede, orta ve lise öğrenimini Tunus’ta Sâdıkıyye Medresesi ile Carnot Lisesi’nde tamamladı; bu liseden matematik ve felsefe diploması aldı (1935). Carnot Enstitüsü’ne devam ederek özel matematik bölümünü de bitirdi (1935-1936). Daha sonra Sorbonne Üniversitesi Bilimler Fakültesi’nde tahsilini sürdürdü (1937-1939); genel fizik, mekanik ve aritmetik alanında yüksek öğrenim diploması aldı. Tunus’ta Sâdıkıyye Medresesi’nde, Endüstri ve Teknik, Carnot ve Sûse liselerinde ders verdi, Sâdıkıyye Medresesi’nde yöneticilik yaptı (1947-1952). Zeytûne Üniversitesi Rektörü Muhammed Tâhir İbn Âşûr’un talebi üzerine buradaki öğretim müfredatına matematik, fizik, kimya ve tabii ilimlerin de yer almasına ön ayak oldu, bu üniversitede ve Haldûniyye Medresesi’nde söz konusu dersleri kendisi okuttu. Birçok lisede matematik derslerine girdi. Paris’te önce liselerde Arap dili ve edebiyatı derslerini verme (1948), daha sonra bu dersleri yüksek öğretimde okutma diploması aldı (1958). 1969’da Charles Pellat’nın danışmanlığında La langue des mathématiques en arabe adlı teziyle doktorasını tamamladı. Tunus’ta Bilimler Fakültesi ve İktisadî Bilimler Fakültesi’nde hocalık yaptı. 1985’te emekliye ayrıldı. 24 Ağustos 2007 tarihinde Tunus’ta vefat etti.

XX. yüzyılda Tunus’ta yetişmiş en önde gelen İslâm bilim tarihçisi olarak kabul edilen Süveysî genelde bilim tarihi, özelde İslâm dünyasında matematik tarihi ve daha dar anlamda Batı İslâm dünyasının matematik alanındaki katkısı konularında uzmandı. 1945-1947 yıllarında Mecelletü’l-mebâḥis̱i’t-Tûnisiyye’de yazdığı makalelerde bir taraftan toplumu son ilmî keşiflerden haberdar etmeye, diğer taraftan İslâm bilim mirasının değerini Tunuslu öğrencilere ve genel anlamda genç kuşaklara anlatarak kendilerine güven duymalarını sağlamıştır. Daha sonraki yazılarında şarkiyatçıların, İslâm bilim ve düşüncesinin daha önceki toplumlardan devralındığı ve müslümanların kayda değer bir katkıda bulunmadığı yolundaki görüşlerini eleştirmiş; İslâm âlimlerinin eski kültürlerden intikal eden ilimlere yaptıkları katkıları ve daha önce bilinmeyen yeni yöntem ve keşifleri kanıtlarıyla ortaya koyarak bu iddiaların asılsızlığını ispatlamaya çalışmıştır.

Katıldığı elliden fazla sempozyum ve toplantıda çoğu İslâm bilim tarihi, Arapça’ya yapılan tercümelerde ilmî terimlerin oluşturulması ve Arapça terminolojide birlik sağlanması gibi konuları ele alan tebliğler sunmuş, bu çerçevede lise öğrenimi için yazılan el-Muʿcemü’l-muvaḥḥad fi’r-riyâżiyyât adlı sözlük komisyonunda (Cezayir 1972), Arap Birliği Eğitim, Kültür ve Bilim Teşkilâtı (ALECSO) tarafından hazırlanan bilim terimlerine dair sözlüklerin basılmadan önce kontrolünü yapan komisyonda (Kahire 1973) yer almıştır. Ayrıca bir kısmının kurucusu olduğu şu kurumlarda görev yapmıştır: el-Cem‘iyyetü’l-âlemiyye li-ihyâi’t-türâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmî (Tanta), el-Meclisü’d-dâim li’l-Câmiati’t-Tûnisiyye, el-Meclisü’l-ilmî li-Beyti’l-hikme (Tunus), el-Mecmau’t-Tûnisî li’l-ulûm ve’l-âdâb ve’l-fünûn, Müntede’l-fikri’l-Arabî (Amman), Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Dımaşk), African Mathematical Union Commission on the History of Mathematics in Africa (AMUCHMA / el-İttihâdü’l-İfrîkī li’r-riyâziyyât, lecnetü târîhi’r-riyâziyyât fî İfrîkıyâ / Mabutu-Mozambik), La société internationale d’histoire des sciences et de la philosophie arabes (Paris), Centre national de la recherche scientifique (Paris). International Telecommunication Union’da (el-İttihâdü’d-düvelî li’l-ittisâlâti’s-silkiyye ve’l-lâsilkiyye). Arapça’ya tercüme konusunda danışmanlık yapan Süveysî gerçekleştirilen çalışmaların bazı bölümlerini Arapça’ya çevirmiş, kendisine 7 Kasım 1997’de Tunus devlet başkanı tarafından “el-İbdâü’s-sekāfî” ödülü verilmiştir.

el-Mecmau’t-Tûnisî li’l-ulûm ve’l-âdâb ve’l-fünûn (Beytülhikme) adlı kurum Süveysî ve çalışmaları hakkında Kasım 2005’te düzenlediği sempozyum vesilesiyle onun eserlerinden bazı seçmeleri, dergilerde neşredilen makalelerini ve çeşitli sempozyumlarda sunduğu tebliğlerini Min Aʿmâli Muḥammed es-Süveysî (Tunus 2005), adı geçen sempozyumda sunulan tebliğleri et-Taʿrîb ve iḥyâʾü’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye: Faʿâliyyâtü’n-nedveti’l-mühdât ile’l-üstâẕ ed-duktûr Muḥammed es-Süveysî (Ḳarṭâc 8 Nufembr 2005) (Tunus 2006) ve vefatından sonra 19 Ekim 2007 tarihinde düzenlenen anma toplantısında yapılan konuşmaları da Fî Ẕikrâ Muḥammed es-Süveysî adıyla yayımlamıştır (Tunus 2008).

Eserleri. Telif. 1. La langue des mathématiques en arabe. Süveysî’nin doktora tezi olup matematik literatüründe yer alan 1942 terimi de içermektedir (Tunus 1968). Eser daha sonra Luġatü’r-riyâżiyyât fi’l-ʿArabiyye adıyla Arapça olarak da basılmıştır (Tunus 1989).

2. Edebü’l-ʿulemâʾ fî nihâyeti’l-ḳarni’r-râbiʿ ve bidâyeti’l-ḳarni’l-ḫâmis el-hicrî. Kitabın I. cildi Bîrûnî ile Ömer Hayyâm’ın eserlerinin tanıtımı, bunların araştırma yöntemleri ve Arap dilindeki yerleriyle ilgili olup her iki müellifin görüşlerine ışık tutan bazı seçme metinleri de içerir (Tunus 1977, 1982). II. cilt Ebû Bekir er-Râzî, İbnü’l-Heysem ve İbn Sînâ’nın eserleri hakkındadır (Tunus 1979, 1985). Tıp, tabiat, kimya ve fizik gibi bilimlere dair çeşitli uzmanlık alanlarına dair bir araştırma olan eser, aynı zamanda âlimlerin epistemoloji konusunda karşılaştıkları problemler hakkında mâlûmatı da ihtiva eder.

3. İntiḳālü’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye ve’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye ile’l-Ġarb (Tunus 1985).

4. el-Medḫal ilâ uṣûli’l-ʿilm ʿinde’l-ʿArab (Tunus 1997).

5. Enmâṭü’l-ʿumrâni’l-beşerî bi-İfrîḳıyye ve Cezîreti’l-Maġrib ḥatte’l-ʿahdi’l-Ḥafṣî (Tunus 2001).

6. Feuilles d’automne ou en souvenier des congres et colloques du patrimoine scientifique maghrébo-arabe (Beyrouth 2001).

7. Nemâẕic mine’t-türâṣi’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî. Süveysî’nin ilimler tarihiyle ilgili on altı makale ve tebliğinden oluşur (Beyrut 2001).

8. el-Luġatü’l-ʿArabiyye fî müvâkebeti’t-tefkîri’l-ʿilmî ev Min vaḥyi Mecelleti’l-Mebâḥis̱i’t-Tûnisiyye 1944-1948 (Beyrut 2001). Müellifin çeşitli zamanlarda verdiği konferansları, sunduğu tebliğleri ve 1944-1948 yılları arasında Mecelletü’l-mebâḥis̱i’t-Tûnisiyye’de yayımlanmış makalelerini ihtiva eder.

9. Repères (Tunis 2004). Bu eserde İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî, İbnü’l-Hâim ve Bîrûnî yanında Araplar’ın ve Afrikalı bilginlerin bilime katkıları, VIII-XIII. yüzyıllarda Arap âlimlerinin ortaya koyduğu alan ölçü birimleri, Araplar’ın sanat ve teknikleri, Sicilya kültüründe Arap-İslâm varlığı, büyük Türk yüzyılında (XVI-XVII. yüzyıl) medeniyetin bazı tezahürleri, ilk hicrî asırlarda Arap-İslâm biliminde tıp ahlâkı, hümanizm ve diğer bazı konularla ilgili yazılar yer almaktadır.

10. Müzevviḳāt ev füseyfisâʾ s̱eḳāfiyyetün ʿArabiyye mine’l-emsi’l-ġābir ile’l-yevmi’l-ʿâbir (Tunus 2005).

11. et-Taʿlîm fi’l-cenâḥi’l-ġarbî min dâri’l-İslâm ve ḫâṣṣaten bi-İfrîḳıyye mine’l-ḳarni’l-evvel ile’l-ḳarni’s̱-s̱âmin el-hicriyyeyn (Tunus 2005).

12. el-Fehresâtü’l-ʿArabiyye ev aḫbârü’l-ʿulemâʾ ve müʾellefâtihim fi’l-iḫtiṣâṣâti’l-mütenevviʿa (Tunus 2005).

Modern dönemde Tunus başta olmak üzere Batı İslâm dünyasında matematiğe dair ilk Arapça kitaplar 1947-1952 yıllarında Süveysî tarafından yazılmıştır. Bunlardan Uṣûlü’l-cebr (1947) liseler ile Câmiu’z-Zeytûne ve şubelerindeki müfredatı ihtiva eder; Ḫulâṣatü’l-ḥisâb (I-II, 1948-1949) Câmiu’z-Zeytûne’de lise öğretimi ve Buġyetü’ṭ-ṭullâb fî fıḳhi’l-ḥisâb (1952) kız öğretmen okulu için hazırlanmıştır.

2. İbn Sînâ, er-Risâletü’l-elvâḥiyye. Hastalıklar ve bunların tedavisinde kullanılan bitkisel basit ilâçlarla ilgili olup tek yazma nüshasının tenkitli metniyle birlikte İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn’u, İbnü’l-Haşşâ’ın Müfîdü’l-ʿulûm’u ve Dâvûd-i Antâkî’nin et-Teẕkire’sine dayanarak hazırlanan tıp terimlerini ve bunların Fransızca, İngilizce, Latince karşılıklarını içeren bir sözlüktür (Tunus 1972, 1982).

3. Sıbtu’l-Mardînî, el-Lümʿatü’l-Mârdîniyye fî şerḥi’l-Yâsemîniyye. Cebir ve matematiğe dair eserin edisyon kritikle birlikte takdim ve açıklamalarla neşridir (Küveyt 1983).

4. İbn Gāzî el-Miknâsî, Buġyetü’ṭ-ṭullâb fî şerḥi Münyeti’l-ḥüssâb. Cebir ve matematikle ilgili eserin tenkitli metnidir (Halep 1403/1983).

5. İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, el-Eşkâlü’l-misâḥiyye (MMMA [Küveyt], XXVIII/2 [1405/1984], s. 491-520; Nemâẕic mine’t-türâs̱i’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî, Beyrut 2001, s. 7-35).

6. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî, Eşkâlü’t-teʾsîs (Kadızâde-i Rûmî’nin Şerḥu Eşkâli’t-teʾsîs’i ile birlikte; Tunus 1405/1984).

7. İbnü’l-Cezzâr el-Kayrevânî, Zâdü’l-müsâfir ve ḳūtü’l-ḥâẓır. Tıbba dair olan eserin ilk üç makalesinin tenkitli neşri ve terimlerinin sözlüğüdür (Tunus 1986, Râzî el-Câzî ile birlikte). Süveysî daha sonra üç arkadaşı ile beraber (Cum‘a Şîha, Râzî el-Câzî, Fâruk el-Aselî) eserin tam metnini neşretmiştir (I-II, Tunus 1999).

8. Kalesâdî, Keşfü’l-esrâr ʿan ʿilmi’l-ġubâr (neşir ve Fransızca’ya tercüme, Tunus 1988).

Bunların dışında Süveysî, Seyyid Hüseyin Nasr’ın Islamic Sciences adlı eserini Arapça’ya tercüme ederek teknik terimleri açıklamış (el-ʿUlûm fi’l-İslâm, Tunus 1979), UNESCO tarafından hazırlatılan Târîḫu İfrîḳıyâ el-ʿâm’ın bazı bölümlerini Arapça’ya çevirmiş (I-II-IV, Paris 1980-1990), The Encyclopaedia of Islam’ın ikinci neşrinde ve Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde çeşitli maddeler yazmıştır.

Makale: “ʿÂlimün riyâżiyyün Endelüsiyyün Tûnisî: el-Ḳaleṣâdî” (Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 9 [Tunus 1972], s. 33-49; Fransızca metni: “Un mathématicien tuniso-andalou al-Qalasâdî”, Actas del II Colloquio Hispano-Tunecino de Estudios Historicos [Madrid 1973], s. 147-169); “En parcourant les préfaces des ouvrages scientifiques en langue arabe” (Les Cahiers de Tunisie, sy. 85-86 [Tunus 1974], s. 147-162); “Le calendrier hégirien, ses origines, ses modifications, ses modeles proposés ou pratiqués” (Les Cahiers de Tunisie, sy. 87-88 [1974], s. 7-34); “ed-Dîn ve’l-ʿilm ve’t-teknûlûciyâ fî fecri’l-İslâm ve fi’l-ʿaṣri’l-ḥâẓır” (el-Hidâye, II/4 [Tunus 1975], s. 68-75); “Ḥisâbü’l-vefḳ” (Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 16, Tunus 1978, s. 27-43); “Risâletü Zevâti’l-esmâʾ li-Ebi’l-Ḥasan el-Ḳaleṣâdî” (Devrü’l-ʿulûmi’ṣ-ṣaḥîḥa fî tenmiyeti’l-büldâni’n-nâmiye, Dirâsâtü mülteḳā ʿAlî el-Ḳaleṣâdî, Bâce [Tunus], 28-30 Mây 1976, Tunus 1978, s. 161-190); “Présentation et analyse du traité Somme des principes et des conclusions par le savant astronome Marocain al-Hasan al-Marrâkushî” (Les Cahiers de Tunisie, sy. 30 [1982], s. 273-286), Arapça metni: “Taḳdîm ve taḥlîl li-kitâbi Câmiʿi’l-mebâdî ve’l-ġāyât li-Ebî ʿAlî el-Ḥasan b. ʿAlî el-Merrâküşî” (MMMA [Küveyt], XXVI/1 [1982], s. 63-71); “Elfiyyetü İbni’l-Cezzâr” (Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 22 [Tunus 1983], s. 17-33); “Mebâdi’l-Ḥasan b. ʿAlî el-Merrâküşî el-ʿilmiyye ve’l-muḳārane beyne netâʾicihî ve netâʾici’l-Bettânî” (Ebḥâs̱ü’l-müʾtemeri’s-seneviyyi’t-tâsiʿ li-târîḫi’l-ʿulûm ʿinde’l-ʿArab, nşr. Muhammed İzzet Ömer – Hâlid Mâğût, Halep 1985, s. 49-72); “Ârâʾü baʿżi’l-müsteşriḳīn ḥavle’t-türâs̱i’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî ve’r-red ʿaleyhâ” (Menâhicü’l-müsteşriḳīn fi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’r-red ʿaleyhim, Tunus 1985, I, 19-68); “el-ʿUlûmü’l-ʿArabiyye bi’l-Endelüs ve naḳlühâ ilâ Ûrûbbâ ve devrühâ fî tetavvüri’l-ʿulûm” (es̱-S̱eḳāfetü’l-ʿArabiyye-el-Esbâniyye ʿabre’t-târîḫ: Dirâsât ve ebḥâs̱, Dımaşk 1991, s. 512-533); “The Mathematical Works of the Maghrebian School and its Influence on the Occident” (Studies in History of Medicine and Sciences, New Delhi 1994, XIII, 57-68); “Le commentaire des ‘Aşkāl at-Taʾsīs’ de Samarqandi par Qādī Zāde: Et la preuve du V⁰ postulat d’Euclide” (I. International Congress on the History of Turkish-Islamic Science and Technology, 14-18 September 1981: Proceedings, İstanbul 1981, I, 1-8); “Impact de Hawārizmī sur l’école mathématique maghrébine et progreés réalisés par cette derniere” (Acts of the International Symposium on Ibn Turk, Khwârezmî, Fârâbî, Beyrûnî and Ibn Sînâ, Ankara, 9-12 September 1985, Ankara 1990, s. 281-295, [T trc. Mübahat Türker-Küyel, “Hârezmî’nin Magribî Matematik Okulu’na Etkisi ve Bu Okulun Gerçekleştirmiş Olduğu İlerleme”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 9-12 Eylül 1985, Ankara 1990, s. 317-327]); “Tedrîsü’l-ʿulûmi’r-riyâżiyye ve’ṭ-ṭabîʿiyye bi’z-Zeytûne ve’l-Ḫaldûniyye” (Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye, LXXV/1 [Dımaşk 1420/2000], s. 25-40).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 543-545 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.