SÜLEYMAN FÂZIL EFENDİ

İstanbul’un Hocapaşa semti Demirkapı mahallesinde dünyaya geldi. Doğum tarihini Şeyhî Mehmed Rebîülevvel 1060 (Mart 1650), Fındıklılı İsmet Efendi 1063 (1653) diye kaydeder. Babası Ahmed Efendi, dedesi Mustafa b. Mehmed Fakīh Efendi’dir. Kaynaklarda Şeyh-i Ayasofya, Fâzıl er-Rûmî ve Fâzıl Süleyman olarak da geçmektedir. Nişancı Mehmed Paşa Camii imamı Şeyhülkurrâ Mehmed Efendi’den kırâat-i seb‘a ve aşere, Gürcüzâde Mustafa ve Arabzâde Abdülvehhâb’dan Arap dili ve edebiyatı okudu. 1080 (1669) yılında Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa ve Amcazâde Hüseyin Paşa ile birlikte hac ibadetini eda etmek tahsil için Arap yarımadası ve yöresini dolaştı. Bu sırada uğradığı Şam, Kudüs, Remle, Kahire ve Haremeyn’de Muhammed el-Belbânî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, Hasan el-Acîmî, İbrâhim el-Kürdî, Muhammed b. Süleyman el-Mağribî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî, Hayreddin er-Remlî, Abdülkādir el-Makdisî gibi âlimlerden ders okuyup icâzet aldı. İstanbul’a döndüğünde Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi’nin derslerine devam etti. Şeyhülislâma mülâzemetle IV. Mehmed’in Lehistan seferine katılarak (1085/1674) huzur derslerinde bulundu. Sefer dönüşü Edirne’de Mehmed Vanî Efendi’den hesap, hendese, hey’et ve riyâziyyât okudu. Safer 1091’de (Mart 1680) Eyüp-Sütlüce’deki Mahmud Ağa Medresesi’ne müderris tayin edildi. Şevval 1092’de (Ekim-Kasım 1681) Hoca Paşa Camii vâizliğine, Şâban 1101’de (Mayıs 1690) Eyüp Sultan Camii cuma vâizliğine, aynı yılın zilhiccesinde (eylül) Sultan Selim, Cemâziyelâhir 1103’te (Mart 1692) Fâtih, Receb 1105’te (Mart 1694) Beyazıt ve Cemâziyelevvel 1106’da (Aralık 1694 - Ocak 1695) Süleymaniye camileri vâizliğine getirildi. 1112’de (1700-1701) Amcazâde Hüseyin Paşa’nın yaptırdığı dârülhadiste müderris olarak görev yaptı. Cemâziyelevvel 1120’de (Temmuz-Ağustos 1708) Ayasofya kürsü şeyhliğine, Rebîülevvel 1122’de (Mayıs 1710) Okmeydanı Musallâsı vâizliğine, Rebîülevvel 1130’da (Şubat 1718) Sarây-ı Hümâyun hocalığına getirildi. Bu sırada kıraatle ilgili bir konuda söyledikleri kurrâ ve hâfızlar arasında büyük bir tartışmaya yol açınca Sarıyer’de ikamete gönderildi, aynı yılın zilkadesinde affedilerek İstanbul’daki evine döndü. Daha sonra derslerine ve vaazlarına devam etti. 24 Rebîülâhir 1134 (11 Şubat 1722) tarihinde vefat etti. Kabri Okmeydanı İnciler Tekkesi hazîresindedir. Talebeleri arasında müderris, mahreç mollası, Edirne mollası sıfatıyla görev yapan oğlu Yahyâ Sıddîk, Hediyyetü’l-ihvân adlı eseriyle tanınan Mehmed Nazmi Efendi, Emrullah b. Nasûh Efendi, Sârıkulbahr Hüseyinefendizâde Mehmed Emin, Tefsîrîzâde Mehmed Atâullah, Yûsufzâde Abdullah Efendi ve Şeyhülislâm Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi sayılabilir. Süleyman Fâzıl Efendi zamanının önde gelen âlimlerinden olup aynı zamanda fazilet ehli bir mutasavvıftır. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini ve Kādî Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl’ini ikişer defa, Ferrâ el-Begavî’nin Meṣâbîḥu’s-sünne’sini, Radıyyüddin es-Sâgānî’nin Meşâriḳu’l-envâri’n-nebeviyye’sini ve Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾ adlı eserini defalarca okutmuştur.

Eserleri. 1. Buġyetü’l-müslim ve ġunyetü’l-muġnim fî żabṭi’l-elfâẓi’l-ġarîbeti’l-vâride fî Ṣaḥîḥi Müslim (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 548; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 19164^b, Hadis 303).

2. Fevâʾidü’ṣ-ṣalâvâti’ş-şerîfe (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1696, vr. 29-32).

3. Risâle fî beyâni’l-kebâʾir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3566, vr. 51-59, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/2, vr. 23-28, Lâleli, nr. 2326/2; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/3, vr. 79-88; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/5; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/6, vr. 92-100).

4. el-Fevâʾidü’s-seniyye fî şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-ʿAḍudiyye (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/4, vr. 33-52, Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/7, vr. 56-83; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152; TSMK, III. Ahmed, nr. 1523/4, vr. 40-65; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/6; Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 667; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/1, vr. 1^b-31^a).

5. Şerḥu’l-Âdâbi’l-Aḍudiyye. Adudüddin el-Îcî’nin Âdâbü’l-baḥs̱ diye de bilinen risâlesinin şerhidir (TSMK, III. Ahmed, nr. 1523/5, vr. 65-72; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/6, vr. 46-55, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456, vr. 55-61; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/7, vr. 101-110).

6. Şerḥu (Ḥâşiyetü) Tehẕîbi’l-(manṭıḳ) ve’l-kelâm. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhi olup 1087 (1676) yılında tamamlanmıştır (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1676, Ayasofya, nr. 2230, Çelebi Abdullah Efendi, nr. 200; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3200; Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 265).

7. Risâle fî beyâni (şerḥi) kelimeteyi’ş-şehâde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1192, vr. 55-63; nr. 3712, vr. 54-60; nr. 3534, vr. 30-46; nr. 3566, vr. 1-16; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/6, vr. 95-113; TSMK, Revan Köşkü, nr. 332/4, vr. 31-51).

8. Risâle fî beyâni mevâżiʿi’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebiyyi ʿaleyhi’s-selâm. İbnü’l-Cezerî’nin el-Ḥıṣnü’l-ḥaṣîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı eserinin muhtasarıdır. Eserde Hz. Peygamber’e salâtüselâm getirilmesi gereken kırk yer ve ona salâtüselâm getirmenin kırk faydası sayılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3534/4, vr. 26-30; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/5, vr. 89-93; TSMK, Revan Köşkü, nr. 332/3, vr. 26-31; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3200/4, vr. 133^b-135^a; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 350/5, vr. 87^b-91^a). Müellifin Münteḫab min Kitâbi Miftâḥi’l-Ḥıṣni’l-ḥaṣîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı bir çalışması daha vardır (TSMK, III. Ahmed, nr. 1523, vr. 36-40).

9. Risâle fi’t-taḳvâ (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/9; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1142).

10. Risâle fî beyâni’l-ḥâṣıl bi’l-maṣdar. Arap diline ve dil felsefesine dair bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Mecmua, nr. 3534/10, vr. 53-59).

11. Risâle fî mesʾeleti’d-delîl (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/7, vr. 120-131).

12. Şerḥu Erbaʿîne’n-Neveviyye (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, Mecmua, nr. 3200/3).

13. Miftâḥu’l-felâḥ. Birgivî’nin eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye adlı eserinden yapılan seçmeleri ihtiva etmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 5828, müellif hattı; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 456/1, vr. 1^b-22^b; Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 152/2, vr. 39-76; Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 1452/2, vr. 2-34; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 252; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2612; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1508).

14. Münteḫab min Kitâbi’z-Zevâcir ʿan iḳtirâfi’l-kebâʾir. İbn Hacer el-Heytemî’nin eserinden yaptığı seçmelerden ibarettir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 1523/2, vr. 23-28).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 86-87 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.