SEÂLİBÎ, Ebû Mansûr

350 (961) yılında Nîşâbur’da doğdu. Kendisi veya dedesi tilki derisinden kürk dikimi ve ticaretiyle meşgul olduğundan “Seâlibî” yahut “Ferrâ” nisbesiyle tanınmıştır. Fars veya Arap asıllıdır. Dedesinin künye ve nisbesini Ebû Ali es-Seâlibî (es-Sa‘lebî) diye kaydeder (Âdâbü’l-mülûk, vr. 9^b). Gençliğinde Ebû Bekir el-Hârizmî’den edebiyat, diğer bir hocadan da şiir ve Arapça öğrendi. Hayatının ilk döneminde kürkçülüğün yanı sıra Nîşâbur eşrafından olan ailelerin çocuklarına öğretmenlik yaptı. Gördüğü himaye ve maddî destek sayesinde dil ve edebiyat alanında kendini yetiştirme imkânı buldu. Saraylarda karşılaştığı tanınmış âlim, edip ve şairlerin bilgi ve birikimlerinden faydalandı. Bu arada eserlerini ithaf ettiği devlet adamlarından gelen ihsanlarla geçimini sağladı. Özellikle Fıḳhü’l-luġa adlı eserin yazılmasını teşvik eden edip, kâtip ve şair Ebü’l-Fazl Ubeydullah b. Ahmed el-Mîkâlî’den büyük himaye ve destek gördü. Doğduğu şehirdeki askerî kargaşalar yüzünden 382 (992) yılında Buhara’ya gittiyse de burada umduğu desteği bulamayınca Nîşâbur’a döndü. Orada Bedîüzzaman el-Hemedânî ile karşılaştı. Ziyârî Emîri Kābûs b. Veşmgîr’in daveti üzerine Cürcân’a, ardından tekrar Nîşâbur’a, burada baş gösteren kuraklık üzerine (400/1010) İsferâyin’e, iki yıl sonra da Cürcân’a gitti.

Seâlibî, Cürcân’da Ebû Saîd Muhammed’in sarayında Yetîmetü’d-dehr’i tamamladı ve eserini ilk defa ona okudu. Ardından Me’mûnîler’den II. Me’mûn’un davetiyle gittiği Gürgenç’te kaleme aldığı bazı eserlerini ona ithaf etti. Gürgenç’te Hârizmşah saraylarında rahat bir hayat süren Seâlibî, İbn Sînâ ve Bîrûnî gibi ilim adamlarıyla görüştü, emîrlerin zengin kütüphanelerinden faydalanarak verimli çalışmalar gerçekleştirdi. Bir ara Gazne’ye geçerek Sultan Mahmud’un sarayında Firdevsî ve Gürgenç’ten davet edilen Bîrûnî ile görüştü. Gazne’de kaldığı yaklaşık beş yıl içinde diğer bazı eserlerini telif etti ve birkaçını Gazneli Mahmud’un kardeşi Horasan Valisi Ebü’l-Muzaffer Nasr b. Sebük Tegin’e ithaf etti. Berdü’l-ekbâd fi’l-aʿdâd adlı eserini, Sultan Mesud vasıtasıyla Nîşâbur mülkî idaresine ikinci defa getirilen (421/1030) hâmisi Ebü’l-Fazl el-Mîkâlî’nin vatanına dönüşünü kutlamak üzere yazdı ve ona sundu. Seâlibî, son birkaç eserini 424-429 (1033-1038) yılları arasında bulunduğu Nîşâbur’da kaleme aldı. Vefatı için kaydedilen 429 (1038) yılı yakın talebesi Ali b. Hasan el-Bâharzî’nin verdiği tarih olması dolayısıyla en doğru rivayet kabul edilmiştir.

Farsça bilmekle beraber eserlerini Arapça yazan Seâlibî külfetten uzak fasih ve beliğ bir üslûba sahipti. Yazılarında kelimeleri dikkatle seçtiği, sağlam ve isabetli hükümleri edebî bir zevk içinde dile getirdiği görülür. Beyân ilmini el-Ferâʾid ve’l-ḳalâʾid adlı risâlesinde meânîden ayrı bir disiplin olarak ilk defa onun ele aldığı belirtilir (DİA, VI, 23). Siyâsetnâme tarzında kaleme aldığı eserlerinde olayların tarihî ve felsefî boyutlarıyla uğraşmadan rivayet üslûbunu kullanmıştır. Eserlerinde yaptığı iktibaslar, konuyla ilgili olarak ilk elden topladığı malzeme ve örnekler devrinin dil, edebiyat ve tarihi hakkında yegâne kaynak niteliğindedir. Seâlibî henüz hayatta iken büyük bir şöhret kazanmış, eserleri geniş bir okuyucu kitlesinin ilgi ve takdirine mazhar olmuştur. Çağdaşı Ebû İshak el-Husrî onu döneminin en büyüğü olarak nitelerken Bâharzî “Nîşâbur’un Câhiz’i” diye tanımlamış, İbn Bessâm şöhretinin bir darbımesel halinde Endülüs’e kadar yayıldığını söylemiştir. Seâlibî’nin öğrencileri arasında onun Yetîmetü’d-dehr’ine Dümyetü’l-ḳaṣr ismiyle bir zeyil yazan Bâharzî görülür. Seâlibî’nin eserini yöntem olarak örnek alanlar arasında Ḫarîdetü’l-ḳaṣr’ı telif eden İmâdüddin el-İsfahânî ve eẕ-Ẕaḫîre müellifi İbn Bessâm önde gelir. Ayrıca Yetîmetü’d-dehr tarzında eser yazan, birçok müellifin yanı sıra Ebû İshak el-Husrî’den Süyûtî’ye kadar uzanan dönemde Seâlibî’nin teliflerinden iktibasta bulunan pek çok âlim bulunmaktadır.

Eserleri. 1. Yetîmetü’d-dehr fî meḥâsini ehli’l-ʿaṣr. Seâlibî’nin en önemli ve meşhur eseri olup müellifin zamanında ve bir önceki asırda yaşayan 470 şair ve edibin kısa biyografileriyle eserlerinden seçmeleri içermektedir. Şair ve ediplerin yaşadığı bölgelere göre düzenlenen eser birçok defa basılmıştır (Dımaşk 1304; nşr. Ali Muhammed Abdüllatîf, Kahire 1934; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire 1375-1377/1956-1958; nşr. Müfîd Kumeyha, I-V, Beyrut 1403/1983). Seâlibî aynı düzende Tetimmetü’l-Yetîme adıyla bir zeyil kaleme almıştır (nşr. Abbas İkbâl, I-II, Tahran 1353/1934).

2. Fıḳhü’l-luġa ve sırrü’l-ʿArabiyye. Seâlibî’nin ilk olarak Şemsü’l-edeb fi’stiʿmâli’l-ʿArab diye adlandırdığı eser iki kısımdan oluşmakta olup eş anlamlı kelimelerle ilgili olan ilk kısmın başlığı Esrârü’l-luġati’l-ʿArabiyye ve ḫaṣâʾiṣuhâ idi. İkinci kısım üslûpla ilgili olup Mecârî kelâmi’l-ʿArab bi-rüsûmihâ ve mâ yeteʿallaḳu bi’n-naḥvi ve’l-iʿrâbi minhâ ve’l-istişhâd bi’l-Ḳurʾân ʿalâ eks̱erihâ (Sırrü’l-edeb fî mecârî kelâmi’l-ʿArab) adını taşıyordu. Bu kısım İbn Fâris’in eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhü’l-luġa adlı kitabından nakledilmiştir. Daha sonra Seâlibî eserin ilk kısmını Fıḳhü’l-luġa adıyla müstakil bir kitap haline getirmiş, eser bu isimle şöhret bulmuş ve birçok defa yayımlanmıştır (nşr. Rüşeyd ed-Dahdâh, Paris 1861; nşr. J. Seligmann, Uppsala 1863; nşr. Mustafa es-Sekkā – İbrâhim el-Ebyârî – Abdülhafîz Şelebî, Kahire 1357/1938; nşr. Fâiz Muhammed, Beyrut 1413/1993; nşr. Cemâl Talebe, Beyrut 1414/1994; nşr. Hâlid Fehmî, I-II, Kahire 1418/1998). Kitabın ikinci kısmı, Sırrü’l-ʿArabiyye fî mecârî ʿulûmi’l-ʿArab adıyla Ahmed b. Muhammed el-Meydânî’nin es-Sâmî fi’l-esâmî adlı eseriyle birlikte (Tahran 1272) ve Sırrü’l-ʿArabiyye fî mecârî kelâmi’l-ʿArab ve ṣıletihâ ve’l-istişhâd bi’l-Ḳurʾân ʿalâ eks̱erihâ adıyla birinci kısmıyla birlikte (Kahire 1284, 1325) neşredilmiştir.

3. Aḥsenü mâ semiʿtü (el-Leʾâlî ve’d-dürer). Konularına göre düzenlenmiş bir şiir mecmuası olup Muhammed Efendi Sâdık Anber’in şerhiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1324). Osman Reşer tarafından Almanca’ya tercüme edilen eserin (Leipzig 1916) muhtelif neşirleri yapılmıştır (nşr. Abdülfettâh Temmâm – Seyyid Âsım, Beyrut 1409/1989; nşr. Abdülemîr Mühennâ, Beyrut 1990; nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1412/1992). Bu eserin zeyli mahiyetindeki Men Ġābe ʿanhü’l-muṭrib’in müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Lâleli, nr. 1946). Zeyil de birçok defa yayımlanmış (et-Tuḥfetü’l-behiyye içinde, İstanbul 1302, s. 230-294; Beyrut 1309; nşr. Nebevî Abdülvâhid Şa‘lân, Kahire 1405/1984; nşr. Abdülmuîn el-Mellûhî, Dımaşk 1987; nşr. Yûnus A. es-Sâmerrâî, Beyrut 1407/1987) ve Osman Reşer tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (MO, XVII [1923], s. 31-198; XVIII [1924], s. 81-109).

4. Ḫâṣṣü’l-ḫâṣ. Bir şiir antolojisidir (Tunus 1293; Kahire 1326; Beyrut 1966; nşr. Sâdık en-Nakvî, Haydarâbâd 1405/1984; nşr. Me’mûn b. Muhyiddin el-Cinân, Beyrut 1994).

5. en-Nihâye fî fenni’l-kinâye (en-Nihâye fi’t-taʿrîż ve’l-kinâye, el-Kinâyât ve’t-taʿrîż, el-Kifâye fi’l-kinâye). Belâgata (kinâye) dair muhtasar bir eser olup Seâlibî bu eserini Nîşâbur’da 400 (1009) yılında Hârizmşah Me’mûn b. Me’mûn’a ithaf etmiştir. Kitap birçok defa yayımlanmıştır (Mekke 1301; eserden seçmeler Erbaʿu resâʾil içinde, İstanbul 1301; Ahmed b. Muhammed el-Cürcânî’nin el-Münteḫab min kinâyâti’l-üdebâʾ ve işârâti’l-büleġāʾsı ile birlikte, Kahire 1326; Resâʾilü’s̱-S̱eʿâlibî içinde, Bağdat-Beyrut 1972; nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1412/1991; nşr. Muvaffak Fevzî el-Cebr, Dımaşk 1415/1994; nşr. Üsâme el-Buhayrî, Kahire 1418/1997).

6. el-Mübhic. Kābûs b. Veşmgîr’e ithaf edilmiştir (eserden seçmeler Erbaʿu resâʾil içinde, İstanbul 1301; Kahire 1322; Tanta 1412/1992; nşr. İbrâhim Sâlih, Dımaşk 1420/1999).

7. et-Tems̱îl ve’l-muḥâḍara fi’l-ḥikem ve’l-münâẓara (Ḥilyetü’l-muḥâḍara ve ʿunvânü’l-müẕâkere ve meydânü’l-müsâmere). Eserden seçmeler yayımlanmıştır (Erbaʿu resâʾil içinde, İstanbul 1301; nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1381/1961, 1983).

8. Müʾnisü’l-vaḥîd ve nüzhetü’l-müstefîd fi’l-muḥâḍarât (Viyana 1829).

9. Leṭâʾifü’l-maʿârif (nşr. P. de Jong, Leiden 1867; nşr. İbrâhim el-Ebyârî – Hasan Kâmil es-Sayrafî, Kahire 1379/1960; İng. trc. C. E. Bosworth, The Book of Curious and Entertaining Information, Edinburgh 1968; nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1992).

10. el-Leṭâʾif ve’ẓ-ẓarâʾif fî medḥi meḥâsini’l-eşyâʾ ve eżdâdihâ. II. Me’mûn’a ithaf edilen eseri Ebû Nasr Ahmed b. Abdürrezzâk el-Makdisî, Seâlibî’nin bir diğer eseri olan el-Yevâḳīt fî baʿżi’l-mevâḳīt ile birleştirmiş ve ilkinin adıyla neşretmiştir (Bağdat 1282; Kahire 1414/1993). Eser bu şekliyle Cemâʿa fîmâ beyne kitâbeyi’s̱-S̱eʿâlibî (Bulak 1296; Kahire 1275, 1300, 1307, 1310) ve eẓ-Ẓarâʾif ve’l-leṭâʾif fi’l-meḥâsini ve’l-eżdâd (Tebriz 1283; Tahran 1286) ismiyle de yayımlanmıştır.

11. Berdü’l-ekbâd fi’l-aʿdâd (Ḫamsü resâʾil içinde, İstanbul 1301, 1325).

12. el-Ferâʾid ve’l-ḳalâʾid (Nes̱rü’n-naẓm’ın kenarında, Kahire 1317; Kitâbü’l-Ems̱âl adıyla, Kahire 1327; Resâʾilü’s̱-S̱eʿâlibî içinde, Bağdat-Beyrut 1972; el-ʿİḳdü’n-nefîs ve nüẕhetü’l-celîs adıyla, Tanta 1412/1992).

13. el-Luṭf ve’l-leṭâʾif (nşr. Mahmûd Abdullah el-Câdir, Küveyt 1404/1984).

14. Âdâbü’l-mülûk (Sîretü’l-mülûk; nşr. Celîl el-Atıyye, Beyrut 1990).

15. Siḥrü’l-belâġa fî sırri’l-berâʿa. Eserden seçmeler Erbaʿu resâʾil içinde (İstanbul 1301) ve Muḫtâr min Siḥri’l-belâġa adıyla müstakil olarak (Kahire-Şam 1350) neşredilmiş, ayrıca Abdüsselâm el-Havfî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1984).

16. el-Îcâz ve’l-iʿcâz (Ḫamsü resâʾil içinde, İstanbul 1301; el-İʿcâz ve’l-îcâz adıyla, nşr. İskender Âsâf, Kahire 1897; Fr. trc. O. Petit, La beauté est le gibier des coeurs, Paris 1987; nşr. Muhammed Altuncî, Beyrut 1992; Ġurerü’l-belâġa fi’n-naẓmi ve’n-nes̱r adıyla, nşr. Kahtân Reşîd Sâlih, Bağdat 1998).

17. Dürerü’l-ḥikem (nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1412/1991).

18. Taḥsînü’l-ḳabîḥ ve taḳbîḥu’l-ḥasen (nşr. Şâkir el-Âşûr, Bağdat 1401/1981; nşr. Alâ Abdülvehhâb Muhammed, Kahire 1995).

19. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (nşr. Muhammed el-Mısrî, Beyrut-Kahire 1404/1984).

20. el-Enîs fî ġureri’t-tecnîs (nşr. Hilâl Nâcî, MMİIr., XXXIII/1 [1402/1982], s. 369-380).

21. Ecnâsü’t-tecnîs (el-Müteşâbih; nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, X, Bağdat 1967, s. 33-36).

22. Nes̱rü’n-naẓm ve ḥallü’l-ʿiḳd. Hârizmşah II. Me’mûn’un emriyle müellifi meçhul Müʾnisü’l-üdebâʾ adlı şiir mecmuasının nesre çevrilmesiyle oluşmuş bir eserdir (Dımaşk 1300; Kahire 1317; Resâʾilü’s̱-S̱eʿâlibî içinde, Bağdat-Beyrut 1972).

23. Ġureru aḫbâri mülûki’l-Fürs ve siyerihim. Hermann Zotenberg tarafından Histoire des rois des perses adıyla Fransızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Paris 1900; Amsterdam 1979).

24. el-İḳtibâs mine’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (nşr. İbtisâm Merhûn es-Saffâr, I, Bağdat 1395/1975; Mansûre 1412/1992; nşr. İbtisâm Merhûn es-Saffâr – Mücâhid Mustafa Behcet, II, Mansûre 1412/1992).

25. Leṭâʾifü’ẓ-ẓurefâʾ min ṭabaḳāti’l-fuḍalâʾ (nşr. Kāsım es-Sâmerrâî, Leiden 1978; Leṭâʾifü’l-luṭf adıyla, nşr. Ömer el-Es‘ad, Beyrut 1400/1980).

26. Lübâbü’l-âdâb (nşr. Kahtân Reşîd Sâlih, I-II, Bağdat 1988; nşr. Ahmed Hasan Besec, Beyrut 1417/1997).

27. el-Münteḥal (Kenzü’l-küttâb; İskenderiye 1319, 1321).

28. Mirʾâtü’l-mürûʾât ve aʿmâlü’l-ḥasenât (Kahire 1898, 1318; nşr. Yûnus Ali Medgarî, Beyrut 1424/2003).

29. Nesîmü’s-seḥer (nşr. İbtisâm Merhûn es-Saffâr, el-Mevrid, I/1-2 [Bağdat 1971], s. 127-142; nşr. Seyyide İbtisâm Merhûn es-Saffâr, Bağdat, ts.).

30. Ḫaṣâʾiṣü’l-luġa (nşr. Hâlid Fehmî, Kahire 1419/1999).

31. Ravżatü’l-feṣâḥa (nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1994).

32. S̱imârü(s̱emerü)’l-ḳulûb fi’l-mużâf ve’l-mensûb (Kahire 1320, 1326; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1384/1965; nşr. İbrâhim Sâlih, Dımaşk 1414/1994; Far. trc. Rızâ Enzâbî-Nizad, Meşhed 1376 hş./1997). Ebü’l-Fazl Ubeydullah b. Ahmed el-Mîkâlî’ye ithaf edilen eserin müellif tarafından et-Teẕyîlü’l-merġūb min S̱emeri’l-ḳulûb adlı bir zeyli bulunmaktadır. Eseri ayrıca Abdürraûf el-Münâvî ʿİmâdü’l-belâġa adıyla kısaltmış (Kahire 1926), M. Emîn el-Muhibbî ise Kitâbü mâ yuʿavvelü ʿaleyhi fi’l-mużâf ve’l-mensûb ismiyle alfabetik sıralamış ve bazı eklemeler yapmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4236). Kitabın Teẕyîlü’l-merġūb adlı yazarı meçhul bir zeyli de mevcuttur (Paris, Bibliothèque Nationale, nr. 6029).

33. eş-Şekvâ ve’l-ʿitâb (Tanta 1412/1992).

34. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ ve envâʿu iḳtibâsâtihim min elfâẓi’l-Ḳurʾân ve meʿânîh (nşr. Mücâhid Mustafa Behcet, el-Mevrid, XVII/4 [Bağdat 1988], s. 204-228).

35. Ebü’ṭ-Ṭayyib el-Mütenebbî ve mâ lehû ve mâ ʿaleyh (Kahire 1333/1915).

36. et-Tevfîḳ li’t-telfîḳ (nşr. İbrâhim Sâlih, Dımaşk 1403/1983, 1990; nşr. Hilâl Nâcî – Züheyr Zâhid, Bağdat 1405/1985).

37. Tuḥfetü’l-vüzerâʾ (nşr. Habîb er-Râvî – İbtisâm Merhûn es-Saffâr, Bağdat 1977).

38. el-Yevâḳīt fî baʿżi’l-mevâḳīt fî medḥi’ş-şeyʾi ve ẕemmih (nşr. Muhammed Câsim el-Hadîsî, Bağdat 1410/1990). Ayrıca el-Leṭâʾif ve’ẓ-ẓarâʾif adlı eseriyle birlikte neşredilmiştir.

39. Mekârimü’l-aḫlâḳ (Beyrut 1900).

40. Mâ Cerâ beyne Seyfiddevle ve’l-Mütenebbî (Leipzig 1847).

41. Eḥâsinü kelâmi’n-nebî ve’ṣ-ṣaḥâbe ve’ṭ-ṭâbiʿîn ve mülûki’l-câhiliyye ve mülûki’l-İslâm ve’l-vüzerâʾ ve’l-küttâb ve’l-büleġāʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-ʿulemâʾ (Leiden 1844).

42. Dîvân (nşr. Mahmûd Abdullah el-Câdir, Beyrut 1988).

Mahmûd Abdullah el-Câdir’in es̱-S̱eʿâlibî nâḳıden ve edîben (Bağdat 1396/1976), Abdürrâzık Ebû Zeyd Zâyid’in Naḳdü’s̱-S̱eʿâlibî li’l-Mütenebbî (Kahire 1987) ve Hâmid İbrâhim Hatîb’in es̱-S̱eʿâlibî nâḳıden fî Yetîmeti’d-dehr (Kahire 1988) adıyla müstakil çalışmaları yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 236-239 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.