SÂLİH AHMED el-ALÎ

Musul’da doğdu. Mîr Basrî diğer kaynakların aksine doğum tarihini 1916 olarak kaydeder. Aneze kabilesinin Abdele (Abâdile) kolundandır. İlk ve orta öğrenimini Hızıriyye Medresesi’nde tamamladı. Sarraflar Çarşısı’nda babasına yardım etti. 1930’larda bütün dünyayı etkileyen ekonomik krizden dolayı şehirdeki birçok tüccar gibi ailesi de mal varlığını kaybedince tahsiline devam etmeye karar vererek gittiği Bağdat’ta ilk öğretmen okulunu bitirdi (1937). İki yıl ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra yüksek öğretmen okulunun tarih bölümüne girdi ve 1941’de buradan mezun oldu. Okulda tanıyıp etkilendiği hocaları arasında daha sonra Bağdat Üniversitesi’nin ilk rektörü olan Mettâ Akrâvî ile Nâcî Ma‘rûf, Mecîd Haddûrî, Kâmil Ayyâd ve Tâhâ el-Hâşimî gibi ilim adamlarıyla Ekrem Züaytır ve Dervîş el-Mikdâdî gibi milliyetçi düşünceleriyle tanınan kişiler anılır. Basra ve Bağdat’ta ortaöğretim okullarında iki yıl öğretmenlik yaptı, ardından Eğitim Bakanlığı tarafından öğrenim için I. Fuâd Üniversitesi’ne (daha sonra Kahire Üniversitesi) gönderilen talebeler arasında yer aldı; Edebiyat Fakültesi’nde tarih öğrenimi gördü (1943-1945). Birincilikle mezun olması sebebiyle kendisine Celâl Sâdık ödülü verildi. Buradaki hocaları arasında Hasan İbrâhim Hasan, Muhammed Mustafa Ziyâde, Muhammed Şefîk Gurbâl ve İbrâhim Nushî zikredilir. Kahire’de tanıştığı bazı Batılı ilim adamlarının da yönlendirmesiyle gittiği Oxford Üniversitesi’nde Hamilton A. R. Gibb yönetiminde Early History of Basrah: A Study of the Organization of an Islamic Mısr adlı doktorasını tamamladı (Eylül 1949). Aynı yıl Bağdat’ta tarihçi Abdülazîz ed-Dûrî’nin dekan olduğu Bağdat Üniversitesi Edebiyat ve Bilimler Fakültesi’nde İslâm tarihi hocalığına tayin edildi. 1951’de doçentliğe ve 1955’te profesörlüğe yükseldi. Fakültede tarih öğretimiyle ilgili yöntem ve müfredatı birlikte hazırladıkları Dûrî ile başlayan meslek arkadaşlığı ve dostluğu daha sonraki yıllarda derinleşerek devam etti. Edebiyat Fakültesi’nde okuttuğu dersin notlarını geliştirip düzenleyerek 1952’de telif ettiği, İslâm öncesinden başlayarak Arap tarihi, kabile hayatı, Arap yarımadasında ortaya çıkan devletler, siyasî ve idarî teşkilâtları, kültür ve medeniyet, İslâmiyet’in zuhuru gibi konuları içeren Muḥâḍarât fî târîḫi’l-ʿArab adlı eseri kısa zamanda ilim çevrelerinde büyük ilgi gördü ve günümüze kadar Irak üniversitelerinde ders kitabı olarak okutulmaya devam ederek seksenin üzerinde baskısı gerçekleştirildi. Bir yıl kadar Harvard Üniversitesi’nde araştırma yaptı ve ders verdi (1956-1957). Bağdat Üniversitesi’ne döndükten sonra Edebiyat ve Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü başkanlığı, Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-İslâmiyyeti’l-ulyâ dekanlığı (1963-1969), Merkezü ihyâi’t-türâsi’l-ilmiyyi’l-Arabî başkan vekilliği (1980-1982) gibi idarî görevleri üstlendi. 1963 yılında Irak İlimler Akademisi üyeliğine seçildi, daha sonra bu kurumun başkanlığını yaptı (1978-1996). Irak Felsefe Cemiyeti, Irak Yazarlar Birliği, Ürdün Kraliyet İslâm Medeniyeti Araştırmaları Akademisi, Suriye, Kahire ve Ürdün Arap Dil kurumları, İspanya Arap Enstitüsü, Hindistan Arkeoloji Cemiyeti, UNESCO Dünya Tarihi Cemiyeti (1980-1989) üyeliklerine seçildi. UNESCO’ya bağlı Dünya Tarih Yazımı Heyeti başkan yardımcılığı yaptı. Kral Faysal Uluslararası İslâm Araştırmaları (1989), Irak İlimler Akademisi (1999), Birleşik Arap Emirlikleri Sultan Üveys Kültür (1999), Irak Beytülhikme (2001) ödülleriyle Irak Hükümeti Edebiyat nişanı, UNESCO Aristo madalyası, Macaristan Elwa Mazel madalyası, Arap Tarihçileri Birliği Altın nişanına lâyık görüldü. 25 Aralık 2003 tarihinde vefat etti.

Irak’ta ilim ve düşünce dünyasının önde gelen isimleri arasında yer alan ve sadece Arap dünyasının değil aynı zamanda İslâm dünyasının tanınmış tarihçilerinden olan Sâlih Ahmed el-Alî siyasî tarihçilikten çok kültür ve medeniyet tarihçiliğine yönelmiş, yönetim, sosyal ve ekonomik hayat, din, dil, ilim, düşünce ve şehircilik konularına ilgi duymuştur. Genel İslâm tarihinin seyrini izleme bakımından büyük önem verdiği İslâm şehir tarihçiliği üzerinde özellikle durmuş; Bağdat, Basra, Kûfe, Hîre, Sâmerrâ gibi Irak şehirleri yanında Hz. Peygamber’in ilk dönemdeki uygulamalarına ışık tutması bakımından önem taşıyan Mekke ve özellikle Medine ile ilgili eser ve makaleler yazmıştır. Doktora tezinden başlayarak şehir tarihçiliği, sosyal ve ekonomik hayat üzerine yoğunlaşmasında hocası Gibb’in yönlendirmelerinin yanı sıra muhtemelen, Musul’da ticaret hayatının merkezi olan Sarraflar Çarşısı’nda geçen ilk yıllarının da etkisi olmuştur. Herhangi bir kültür ve medeniyete dair genel değerlendirmeler yapılırken cüzi unsurların önem taşıdığını düşünen Sâlih Ahmed, İslâm tarihinde genel resimlerin ortaya konabilmesi için sosyal, ekonomik ve kültürel hayatla ilgili ayrıntıları incelemiş, bu araştırmaların verilerinden hareketle genel hükümlere ulaşmaya çaba göstermiş, siyasî tarihe de buna yardımcı olduğu ölçüde ilgi duymuştur. Ayrıca milletlerin birlik ve bütünlüğünde dilin önemini vurgulamış, Arap toplumları için dilin en önemli birlik ve bütünleşme aracı olduğunu söylemiş, görüş ve düşüncelerini savunurken her zaman aşırılıktan uzak itidal çizgisini benimsemiştir.

Hâmid el-Matbaî, el-Müʾerriḥ Ṣâliḥ Aḥmed el-ʿAlî (Bağdat 2002), Nâsır Abdürrezzâk el-Mollâ Câsim, el-Müʾerriḫ Ṣâliḥ Aḥmed el-ʿAlî: Riḥletü’t-teʾsîs li-menhecin ekâdîmiyyin li-dirâseti’t-târîḫi’l-ʿArabî (Beyrut 2010) adıyla monografiler kaleme almıştır. Musul Üniversitesi 12 Aralık 2011 tarihinde el-Müerrih el-Üstâz ed-Duktûr Sâlih Ahmed el-Alî ve cühûdühü’l-ilmiyye fî târîhi’l-hadâreti’l-Arabiyye ismiyle bir sempozyum düzenlemiş, sunulan on dört tebliğde Sâlih Ahmed el-Alî çeşitli yönleriyle tanıtılmıştır.

Eserleri. Telif: Muḥâḍarât fî târîḫi’l-ʿArab (Bağdat 1952; daha sonra gözden geçirilip ilâvelerle ve Târîḫu’l-ʿArabi’l-ḳadîm ve’l-biʿsetü’n-nebeviyye adıyla yayımlanmıştır [Beyrut 2000, 2003]); Ḫıṭaṭü’l-Baṣra ve mınṭaḳatühâ (Bağdat 1952, 1406/1986); et-Tanẓîmâtü’l-ictimâʿiyye ve’l-iḳtiṣâdiyye fi’l-Baṣra fi’l-ḳarni’l-evvel el-hicrî (Bağdat 1953, doktora tezinin daha sonra çıkan araştırmalara dayanılarak yapılmış bazı kısmî ilâvelerle Arapça’ya tercümesidir); Târîḫu’l-ʿArab fi’l-ḳurûni’l-vüsṭâ (Bağdat 1961, Nâcî Ma‘rûf ve Abdullah el-Feyyâz ile birlikte); el-Edebü’l-ʿArabî fî âs̱âri’d-dârisîn (Beyrut 1961, başkalarıyla birlikte); el-Müʾellefâtü’l-ʿArabiyye fi’l-Medîne ve’l-Ḥicâz (Bağdat 1383/1964); el-Medâʿin fi’l-meṣâdiri’l-ʿArabiyye (Bağdat 1967); Taʿdâdü sükkâni’l-ʿIrâḳ fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ (Bağdat 1977); İmtidâdü’l-ʿArab fî ṣadri’l-İslâm (Beyrut 1403/1982); Îrân: Manẓûrun târîḫiyyün li’ş-şaḫṣiyyeti’l-Îrâniyye (Bağdat 1983); Dirâsât fî taṭavvuri’l-ḥareketi’l-fikriyye fî ṣadri’l-İslâm (Beyrut 1403/1983); Baġdâd: Medînetü’s-selâm: İnşâʾühâ ve tanẓîmü sükkânihâ fi’l-ʿuhûdi’l-ʿAbbâsiyyeti’l-ûlâ: el-Cânibü’l-ġarbî (I, Bağdat 1985); el-Ḥicâz fî ṣadri’l-İslâm: Dirâsât fî aḥvâlihi’l-ʿumrâniyye ve’l-idâriyye (Amman 1988; Beyrut 1410/1990); ed-Devle fî ʿahdi’r-Resûl (I-II, Bağdat 1408/1988; Devletü’r-resûl fi’l-Medîne: Dirâse fî tekevvünihâ ve tanẓîmihâ, Beyrut 2001, 2004); Meʿâlimü Baġdâd el-idâriyye ve’l-ʿumrâniyye (Bağdat 1988); Meʿâlimü’l-ʿIrâḳ el-ʿumrâniyye (Bağdat 1989); el-ʿUlûm ʿinde’l-ʿArab: Dirâse fî kütübihâ ve mekânetihâ fi’l-ḥareketi’l-fikriyye fi’l-İslâm (Beyrut 1409/1989); Dirâsât fi’l-idâre fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ: el-Uṣûlü’l-ʿArabiyyetü’l-İslâmiyye ve taḳsîmâtü’l-ʿIrâḳi’l-idâriyye (Bağdat 1410/1989); el-Ḫarâc fi’l-ʿIrâḳ fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ (Bağdat 1410/1990); Dirâsât fi’l-idâre fi’l-ʿuhûdi’l-ʿAbbâsiyyeti’l-ûlâ (Bağdat 1990); el-Meʿâlimü’l-ʿumrâniyye fî Mekkete’l-mükerreme fi’l-ḳarneyn el-evvel ve’s̱-s̱ânî el-hicriyyeyn (Bağdat 1990); ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz: Ḫâmisü’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn (Beyrut 2000, 2002); el-İdâre fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ (Beyrut 2001); Sâmerrâ: Dirâse fi’n-neşʾe ve’l-bünyeti’s-sükkâniyye (Beyrut 2001); Ehlü’l-Fusṭâṭ: Dirâse fî terkîbihimi’l-ḳıbelî ve merâkizi idâretihim (Beyrut 2001); el-Kûfe ve ehlühâ fî ṣadri’l-İslâm: Dirâse fî aḥvâlihe’l-ʿumrâniyye ve sükkânihâ ve tanzîmâtihâ (Beyrut 2003); el-Mensûcât ve’l-elbisetü’l-ʿArabiyye fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ (Beyrut 2003); el-Fütûḥâtü’l-İslâmiyye (Beyrut 2004); ʿAlî b. Muḥammed ṣâḥibü’z-zenc ve devletühü’l-mehzûze (Beyrut 2006). Sâlih Ahmed ayrıca Encyclopaedia Britannica ve The Encyclopaedia of Islam’a da maddeler yazmıştır.

Tercüme: Steven Runciman, Byzantine Civilization (el-Ḥaḍâretü’l-Bîzantiyye ve’l-ḥurûbü’ṣ-Ṣalîbiyye, Bağdat 1956; el-Medeniyyetü’l-Bîzantiyye ve’l-ḥurûbü’ṣ-Ṣalîbiyye, I-II, Bağdat 1957); Ernest Edmonson Ramsaur, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908 (Türkiyyetü’l-fetât ve s̱evratü 1908, Beyrut 1960); Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography (ʿİlmü’t-târîḫ ʿinde’l-müslimîn, Bağdat 1963; Beyrut 1403/1983); George M. Makdisi, Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdād (Ḫıṭaṭü Baġdâd fi’l-ḳarni’l-ḫâmisi’l-hicrî, Bağdat 1404/1984; İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî’nin hayatı, eserleri ve et-Târîḫ [Müẕekkire] adlı eserinin inceleme ve İngilizce tercümesiyle birlikte neşridir); Robert McCormick Adams, Land Behind Baghdad: A History of Settlement on the Diyala Plains (Eṭrâfü Baġdâd: Târîḫu’l-istîtân fî sühûli Diyâlâ, Bağdat 1984, Ali Muhammed el-Miyâh ve Âmir Süleyman ile birlikte); Jacob Lassner, The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages (Ḫıṭaṭü Baġdâd fi’l-ʿuhûdi’l-ʿAbbâsiyyeti’l-ûlâ, Bağdat 1984); Geoffrey Barraclough, “History” (Main Trends of Research in the Social and Human Sciences, The Hague 1978, I, 227-488; el-İtticâhâtü’l-ʿâmme fi’l-ebḥâs̱i’t-târîḫiyye, Beyrut 1404/1984).

Neşir: Şemseddin es-Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ li-men ẕemme ehle’t-târîḫ (F. Rosenthal’in, A History of Muslim Historiography içinde İngilizce’ye tercüme ettiği eserin metni, Sâlih Ahmed el-Alî’nin bu kitabı İngilizce’den Arapça’ya tercümesi sırasında Arapça olarak neşredilmiştir. Bağdat 1963); Hasan b. Abdullah el-İsfahânî, Bilâdü’l-ʿArab (Riyad 1388/1968, Hamed el-Câsir ile birlikte); Câhiz, Kitâbü’l-Büldân (Bağdat 1970); İbnü’l-Fakīh el-Hemedânî, Baġdâd Medînetü’s-selâm (I-II, Bağdat 1977, 1985); Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, el-Medḫal ilâ ʿilmi’l-arismâtîk (et-Türâs̱ü’l-ʿilmiyyü’l-ʿArabî, I/1, Bağdat 1977, s. 18-29); a.mlf., Mâ yaḥtâcü ileyhi’ṣ-ṣâniʿ min ʿilmi’l-hendese (Bağdat 1979); Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî, el-Ḥâvi’l-ḳudsî fî fürûʿi’l-fıḳhi’l-Ḥanefî (I-II, Dımaşk-Beyrut 1432/2011).

Makale: Sâlih Ahmed’in kaleme aldığı 100’ün üzerinde makaleden bazıları şunlardır: “Aḥkâmü’r-Resûl fi’l-arâżi’l-meftûḥa” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-Fünûn, sy. 1, Bağdat 1956, s. 23-43); “Müvaẓẓafû Bilâdi’ş-Şâm fi’l-ʿahdi’l-Ümevî” (el-Ebḥâs̱, XIX/1, Beyrut 1966, s. 44-79); “Ḫıṭaṭü’l-Medîneti’l-münevvere” (el-ʿArab, XII/1, Riyad 1387/1967, s. 1057-1122); “Mülkiyyetü’l-arażî fi’l-Ḥicâz fi’l-ḳarni’l-evvel el-hicrî” (el-ʿArab, XI/3, Riyad 1389/1969, s. 961-1005); “Ḳuḍâtü Baġdâd fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî (MMİIr., XVIII, Bağdat 1969, s. 145-208); “The Foundation of Baghdad” (The Islamic City, ed. A. H. Hourani – S. M. Stern, Oxford 1970, s. 87-101); “el-ʿAṭâ fi’l-Ḥicâz ve tanẓîmuhû fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (MMİIr., XX, 1970, s. 37-87); “İdâretü Ḫorâsân fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb, Câmiʿatü Baġdâd, sy. 15, 1972, s. 311-344); “Mes̱âdiru dirâseti târîḫi’l-Kûfe fi’l-ḳurûni’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (MMİIr., XXIV, 1974, s. 137-171); “el-Üsretü’l-ʿAbbâsiyye fî Baġdâd” (Sümer, XXXI, 1975, s. 231-274); “Elvânü’l-melâbisi’l-ʿArabiyye fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (MMİIr., XXVI, 1975, s. 71-107; XXVII, 1976, s. 62-101); “Menâzilü’l-ḫulefâʾ ve ḳuṣûruhüm fî Baġdâd fi’l-ʿuhûdi’l-ʿAbbâsiyyeti’l-ûlâ” (Sümer, XXXII/1-2, 1976, s. 145-189); “er-Rivâye ve’l-isnâd ve es̱eruhümâ fî taṭavvuri’l-ḥareketi’l-fikriyye fî ṣadri’l-İslâm” (MMİIr., XXXI/1, 1980, s. 11-33); “et-Tedvîn ve ẓuhûru’l-kütübi’l-muṣannefe fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (MMİIr., XXXI/2, 1980, s. 3-46); “Târîḫu’l-ʿilm ʿinde’l-ʿArab” (MMİIr., XXXIII/4, 1982, s. 3-40); “Naḳlü kütübi’l-ʿulûm ile’l-ʿArabiyye” (MMİIr., XXXIV/21, 1983, s. 3-44); “Târîḫu’l-ʿulemâ ve fehârisü’l-muṣannefât fi’l-meṣâdıri’l-ʿArabiyye” (MMİIr., XXXIV/1, 1983, s. 3-41); “Müsevviġātü tecdîdi kitâbeti’t-târîḫ” (MMİIr., XXXIX/4, 1988, s. 5-45); “el-Meʿâlimü’l-ʿumrâniyye fî Mekkete’l-mükerreme fi’l-ḳarneyn el-evvel ve’s̱-s̱ânî” (MMİIr., XL/1, 1989, s. 5-55; XL/2, s. 5-51; XL/3, s. 5-38); “Mülkiyyetü’l-arâżî fî ʿahdi’r-Resûl” (el-İdâretü’l-mâliyye fi’l-İslâm, Amman 1989-1990, II, 391-431); “Aḳvâlü’l-ʿArab ve müʾellefâtühüm fî ḫaṣâʾiṣi’ş-şüʾûb ve’l-büldân” (MMİIr., XLI/3, 1992, s. 5-48); “el-Ḳayrevân fi’l-ʿuhûdi’l-İslâmiyyeti’l-ûlâ” (MMİIr., XLIII/1, 1996, s. 5-54) (eser ve makalelerinin bir listesi için bk. Merzûk, IV, 25-30).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 459-461 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.