SADR, Muhammed Bâkır

1 Mart 1935’te Irak Kâzımiye’de doğdu. İlmî geleneği olan bir aileye mensuptur. Küçük yaşta babası vefat ettiğinden iki kardeşi ve annesiyle birlikte sıkıntılar içinde büyüdü. İlköğrenimine Kâzımiye’de başladı. 1945’te ailesiyle beraber göç ettiği Necef’te Âyetullah Ebü’l-Kāsım el-Hûî ve Âyetullah Şeyh Muhammed Rızâ Âl-i Yâsîn’in fıkıh ve usul derslerine katıldı. On beş yıla yakın bir tahsil döneminin ardından ders vermeye başladı.

Irak’ın siyasî kargaşa içinde bulunduğu 1958 devriminin ardından Sadr kendini, geleneğe bağlı ulemâ ile komünistler arasında yaşanan ve giderek sertleşen tartışmaların ortasında buldu. Komünistler toplumda laikliği ve din karşıtı fikirleri yaymaya, dindarları gerici, dini de gelişmeye engel diye gösterip karalamaya başlamışlardı. Ulemâ ise siyasî yapılanmalar aracılığıyla bunlara karşı direnmeye çalışıyor, bir yandan rejimi normalleştirmeye uğraşırken bir yandan broşür ve vaazlarla komünistlere karşı mücadele veriyordu. Bu dönemde Sadr Felsefetünâ adlı eserini yazdı. Kapitalizm, Marksizm ve sosyalizmin temel tezlerini eleştirerek bunların toplumsal sorunları çözemeyeceğini, fertlerin ve toplumun huzurunu ancak İslâm’ın getirdiği ahlâk anlayışının sağlayabileceğini vurguladı. Bir diğer önemli eseri İḳtiṣâdünâ’da ise kapitalizm ve sosyalizmin iktisat teorilerini tenkit ederek modern dünyanın problemlerine çözümler üretmede İslâm’ın yetersiz olduğu iddialarına cevap vermeye çalıştı. Bu eseriyle İslâmî esaslara dayalı bir ekonomi doktrini oluşturma yönündeki çabalara öncülük etti. Siyasî hareketleri yakından takip eden Sadr ayrıca müslümanları teşkilâtlandırıp bir İslâm devleti kurma gayesi taşıyan İslâm Da‘vet Partisi’ne katıldı. Partinin ideolojisinin oluşumunda ve örgütlenmesinde etkin rol aldığı gibi partinin aylık yayın organı el-Eḍvâʾ dergisinin editörlüğünü de yaptı.

1960 yılına gelindiğinde ulemâ arasında önemli bir konuma yükselmiş olan Sadr’a başta dönemin merci-i taklîdi Âyetullah Muhsin el-Hakîm olmak üzere hocaları siyaseti bırakarak merci-i taklîd makamı için gerekli çalışmaları yapmasını, fıkıh alanında ders vermesini ve eser yazmasını tavsiye ettiler. Bunun üzerine bir süre aktif siyasetten çekilip Necef’teki el-Havzetü’l-ilmiyye’nin yeniden yapılandırılması için çalışmalarda bulundu ve ders kitapları yazdı. Abdüsselâm Muhammed Ârif’in iktidarı döneminde (1964-1968) Şiî ulemâsı rahat çalışma ortamı buldu. İslâm Da‘vet Partisi üniversite ve aydınlar arasında yayılmaya başladı. Âyetullah el-Hakîm, Havze’deki etkinliğini arttırdı; ayrıca Irak’ın diğer şehirlerinde yeni merkezler ve kütüphaneler kuruldu. Ancak 1968’de Baas rejimi iktidara gelince Âyetullah Muhsin el-Hakîm ve Muhammed Bâkır es-Sadr gibi Şiî liderleriyle hükümet arasında çekişmeler başladı. Yeni rejim Şiîler’in gücünü kırmak için öncelikle eğitim faaliyetlerine büyük oranda kısıtlamalar getirdi. Okulların çoğu kapatıldı, vakıflara ve diğer gelir kaynaklarına el konuldu. Âyetullah el-Hakîm ve Sadr’ın, yönetimi barışçıl yollardan çözüme zorlamak için Irak içinden ve dışından destek arayışları da sonuçsuz kalınca Sadr ve taraftarları İmam Ali Türbesi’nde rejim karşıtı bir miting düzenledi. Ayrıca Bağdat’ta büyük bir gösteri tertip etmek istiyorlardı, fakat bunu gerçekleştiremediler. Baas rejimi, Şiî liderlerini yerli işbirlikçiler ve Batı desteğiyle rejimi devirmeye kalkışmakla suçladı. Mehdî el-Hakîm yurt dışına kaçarken Muhsin el-Hakîm Necef’e döndü ve kısa bir süre sonra orada öldü. Yerine geçen Âyetullah Hûî siyasete mesafeli durduğundan Baas rejimine karşı herhangi bir girişimde bulunmadı.

Muhsin el-Hakîm’in vefatından sonra Baas rejimi Havze üzerindeki baskılarını iyice arttırdı. Partinin birçok üyesi öldürülürken Sadr birkaç defa tutuklandı ve sorgulandı. Havze’nin genelde siyaset dışı kaldığı bu dönemde Âyetullah Hûî’nin muhtemel halefi olarak görülen Sadr merciiyyet makamının kurumsal hale getirilmesi, merci ile halk arasındaki bağın güçlendirilerek bu müessesenin yeniden yapılandırılması gerektiğini söylüyordu. Bu dönemde el-Fetâva’l-vâżıḥa adlı eserini neşrederek bir anlamda merciiyyet makamı için hazırlıklara başlamış oldu. Merciiyyet makamı ulemâyı rejime karşı koruyan bir zırh işlevi de görüyordu ve Sadr siyasî faaliyetleri için muhtemelen bundan istifade etmek istiyordu. 1977’de Irak rejimi, âyetullahların gücünü ve şöhretini arttırdığı gerekçesiyle Necef ve Kerbelâ’da her yıl yapılan anma törenlerini yasaklamak istedi, bunun için sıkı önlemler aldı. Buna rağmen binlerce gösterici rejim karşıtı sloganlarla yürüyüşe geçti, hükümet gösteriyi zorlukla bastırdı. Çok sayıda kişi gözaltına alındı, Sadr da gösterilerde rolü olduğu iddiasıyla gözaltına alınıp serbest bırakıldı.

1979 İran İslâm Devrimi’nden övgüyle söz eden Muhammed Bâkır es-Sadr, İslâm devletinin temelleri üzerine makaleler yazdı. Irak halkından Baas Partisi’ne ve ilgili kuruluşlara katılmamalarını istedi. Humeynî ile Sadr arasındaki yakınlık ve Sadr’ın İran’daki İslâm devrimini açıktan desteklemesi birçok şehirde geniş çaplı gösterilere vesile oldu. Bu yıllarda Necef en hareketli günlerini yaşıyordu. Ancak Baas rejimi muhalif hareketleri bastırmakta kararlıydı. Sadr’ın destekçilerinden ve İslâm Da‘vet Partisi’nin üyelerinden yüzlercesi tutuklandı, bir kısmı idam edildi. Bu sırada Sadr da tutuklandı, fakat birçok şehirde protesto gösterileri başlayınca serbest bırakıldı. Baas yönetiminin bütün uzlaşma çabalarına rağmen Sadr, İran devrimine olan desteğini ve Baas rejimine karşı sert tutumunu değiştirmedi; rejimin yıkılması ve yerine İslâmî esaslara dayalı bir sistemin kurulması çağrısında bulundu. Bunun üzerine yönetim, Mart 1980’de İslâm Da‘vet Partisi’nin bütün üyeleriyle aynı amaca yönelik faaliyetlerde bulunan herkesi idama mahkûm eden bir karar çıkardı. Kısa bir süre sonra da Sadr ve kız kardeşi tutuklanıp hapiste öldürüldü (Nisan 1980).

Eserleri. Muhammed Bâkır es-Sadr’ın önemli eserleri şunlardır: Fedek fi’t-târîḫ (Beyrut 1374); Felsefetünâ (Beyrut 1379/1959; Abdurrahman Sarıoğlu tarafından Türkçe’ye çevrilmiş [İslam ve Filozofi, İstanbul 1980], eksik olan bu çeviriyi Suat Çağlayan gözden geçirerek Felsefemiz adıyla yeniden yayımlamıştır [Ankara 1991]); İḳtiṣâdünâ (Necef 1381/1961; eseri Sadettin Ergün – Mehmet Keskin İslâm Ekonomi Doktrini [İstanbul 1978], Mustafa Aykaç İslâm Ekonomi Sistemi [I-III, İstanbul 1993] ismiyle Türkçe’ye çevirmişlerdir); el-Meʿâlimü’l-cedîde li’l-uṣûl (Bağdat 1385/1965; Tahran 1975); el-İslâm yeḳūdü’l-ḥayât (Beyrut 1980); Baḥs̱ ḥavle’l-Mehdiyye (Beyrut 1981); el-Üsüsü’l-manṭıḳıyye li’l-istikrâʾ (Beyrut 1972); el-Fetâva’l-vâżıḥa (Necef 1396; Beyrut 1983); el-Benkü’l-lâribevî fi’l-İslâm (Beyrut 1983); Niẓâmü’l-ʿibâdât fi’l-İslâm (Tahran 1404); el-Medresetü’l-İslâmiyye (Beyrut 1973); Muʿcez fî uṣûli’d-dîn (Beyrut 1987); el-Medresetü’l-Ḳurʾâniyye (Beyrut 1980; Kur’an Okulu, trc. Mehmet Yolcu, Ankara 1995); Buḥûs̱ İslâmiyye (Beyrut 1991); Dürûs fî ʿilmi’l-uṣûl (Beyrut 1989); Ehlü’l-beyt: Tenevvuʿu edvâr ve vaḥdetü hedef (Beyrut, ts.). Sadr’ın başlıca eserleri el-Mecmûʿatü’l-kâmile li-müʾellefâti’s-Seyyid Muḥammed Bâḳır eṣ-Ṣadr adıyla on beş cilt halinde ayrıca yayımlanmıştır (Beyrut, ts.). Bu külliyatta yukarıda zikredilenlerin bir kısmı yanında şu eserler yer almaktadır: Buḥûs̱ fî şerḥi’l-ʿUrveti’l-vüs̱ḳā, Naẓra ʿâmme fi’l-ʿibâdât, en-Nübüvvetü’l-ḫâtime, Baḫs̱ ḥavle’l-vilâye, es-Sünenü’t-târîḫiyye fi’l-Ḳurʾân, el-Miḥne, Minhâcü’ṣ-ṣâliḥîn.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 413-414 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.