ŞÂBÂN-ı ŞİFÂÎ

Ankara Ayaş’ta doğdu. Babasının adı Ahmed’dir. Erken yaşlarda İstanbul’a gidip medrese tahsili gördü ve tıpla ilgilendi. Dârüssaâde Ağası Yûsuf Ağa’ya intisap ederek saray hekimleri arasında yer aldı. Hekimbaşı Hayâtîzâde Mustafa Feyzî Efendi’den himaye gördü ve onun gözden düşmesiyle saraydaki görevine son verildi. 1095’te (1684) Anadolu Kazaskeri Minkārîzâde Abdullah Efendi’den mülâzemetle müderrisliğe başladı. 1099 Cemâziyelevvelinde (Mart 1688) Sarây-ı Galata, 1103 Ramazanında (Mayıs 1692) Şeyhülislâm Hüseyin Efendi, 1109 Rebîülâhirinde (Ekim 1697) Etmekçioğlu, 1112 Cemâziyelevvelinde (Ekim 1700) Koca Mustafa Paşa, 1115 Rebîülâhirinde (Ağustos 1703) Sinan Paşa medreselerine ve aynı yılın cemâziyelâhirinde (ekim) Diyarbekir kadılığına tayin edildi. Şeyhî, bir yerde kadılık öncesi son görev yerini Sinan Paşa Medresesi diye gösterirken iki ayrı yerde İsmihan Sultan Medresesi’nden ayrılarak gittiğini kaydeder. Müderrislik mesleğinden el çektirilip kadılığa tayininde II. Mustafa’nın hekimbaşısı Nuh Efendi’nin etkili olduğu söylenir. 1116 Rebîülevvelinde (Temmuz 1704) kadılıktan da azledilen Şa‘bân-ı Şifâî, Diyarbekir’den dönüş yolculuğu sırasında Ankara’da aynı yılın zilkadesinde (Mart 1705) vefat etti.

Eserleri. 1. Tedbîrü’l-mevlûd. Doğum ve çocuk hastalıklarıyla ilgili Türkçe yazılan ilk eser olup 1112’de (1701) sade bir dille kaleme alınarak Sadrazam Hüseyin Paşa ile Reîsülküttâb Râmî Efendi’ye ithaf edilmiştir. Klasik İslâm tıbbını ve müellifin şahsî gözlemlerini yansıtan eser mukaddimeden sonra sekiz bölümle bir hâtimeden meydana gelmektedir ve başlıca şu konuları içermektedir: Üreme, gebelik, yalancı gebelik, fetüsün teşekkülü, gebeliğin süresi, gebelere ve yeni doğan çocuklara yönelik alınması gereken tedbirler, beşiğin ve sütün nitelikleri üzerine çeşitli bilgiler, meme hastalıkları, kızamık, çiçek ve suçiçeği. Kitabın önemli bir bölümü çocuk bakımı ve eğitimiyle ilgilidir ve ana hatlarıyla Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Aḫlâḳ-ı Nâṣırî’si ile Kınalızâde Ali Efendi’nin Ahlâk-ı Alâî’sinden derlenmiştir. Eserin çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 501, Hamidiye, nr. 1007, Mihrişah Sultan, nr. 344, Esad Efendi, nr. 2460; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3472). Eser üzerine Kâmil Tuncel (bk. bibl.) ve Abdussamet Aydın (1977, Şaban Şifaî’nin Tedbîrü’l-mevlûd İsimli Eserine Göre Çocuğun Doğum Öncesi Dönemi Gelişimi ve Çevre Şartları, UÜ Sosyal Bilimleri Enstitüsü) tarafından birer yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.

2. Şifâiyye fi’t-tıb. Şifâî’nin ölümüne yakın yıllarda kaleme aldığı bu Türkçe eser kıymetli taşlar, mineraller ve panzehirler konusunda olup Silâhdar İbrâhim Ağa’ya takdim edilmiştir; bir mukaddime ile üç fasıl ve bir hâtimeden ibarettir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3544; Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2229/2; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2559/2).

3. Hülâsatü’l-ebdân (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5538, 5561). Hastalıkların teşhis ve tedavisini konu alan bu Türkçe eserde koruyucu hekimliğe önemli bir yer ayrılmıştır.

4. Fezâil-i Âl-i Osmân. Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî’nin Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân fî feżâʾili Âli ʿOs̱mân adlı eserinin genişletilerek yapılmış bir tercümesidir. 29 Şevval 1115 (6 Mart 1704) tarihinde tamamlanmış olup Sultan III. Ahmed’e ithaf edilmiştir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3404, müellif hattı; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1266, 1267; İÜ Ktp., TY, nr. 3483, 6121, 6131).

5. Kısas-ı Enbiyâ Tercümesi. Sultan IV. Mehmed’e takdim edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 3419). Şifâî’nin “Şifâî” mahlasıyla yazdığı şiirleri de vardır (Şeyhî, II-III, 265; Sâlim, s. 429).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 207-208 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.