RÛFÜS el-EFSÎSÎ

İlkçağ’ın önde gelen hekimlerinden biri olup İskenderiye’de ve Roma’da mesleğini icra etmiştir; aslen Efeslidir. Greko-Romen dönemin en büyük hekimlerinden olmasına rağmen kendisinden bir asır kadar sonra yaşayan Câlînûs’un (Galen) gölgesinde kalmış, hatta birçok eseri ona mal edilmiştir. İbnü’n-Nedîm tarih belirtmeden onun Galen’den önce yaşadığını söyler ve kırk üç eserinin adını verir (el-Fihrist, s. 350). Ancak bunların hepsinin müstakil çalışma mı yoksa bazılarının diğerlerinin bölümlerinden mi ibaret olduğu hususu belli değildir. İbnü’l-Kıftî ise nereden kaynaklandığı tesbit edilemeyen yanlış bir bilgiye dayanarak Rûfüs’ün Aristo’dan önceki bir dönemde yaşadığını, tıp ve tabiat ilimleri alanında birçok kitap yazdığını, fakat o çağda ilimler henüz yeterince gelişmediğinden kanıtlamalarında çeşitli zayıflık ve hataların bulunduğunu, bu yüzden hem Aristo hem Galen tarafından eleştirildiğini söylemekte ve tıbba dair birçok eserinin Arapça’ya çevrildiğini belirtmektedir; ancak bunların adlarını vermemiştir (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 185). İbn Ebû Usaybia’nın Huneyn b. İshak’tan naklettiğine göre Rûfüs’ün kitaplarından bazıları yanlışlıkla Galen’e nisbet edilmiştir; meselâ Maḳāle fi’l-yereḳān bunlardan biridir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 148). Rûfüs’ün çalışmalarının Galen’in tıptaki başarılarında hayli etkili olduğunda şüphe yoktur. Nitekim Galen, Roma’daki bir yangın sırasında şahsî eşyasıyla birlikte kitaplarının yandığını, bunların içinde Rûfüs’e ait et-Tiryâḳ ve’s-sümûm ve ʿilâcü’l-mesmûmîn ile Terkîbü’l-edviye bi-ḥisâbi’l-ʿille ve’z-zamân adlı eserlerin de bulunduğunu anlatmaktadır (İbn Fâtik, s. 294). Rûfüs’ün eserleri VIII-X. yüzyıl müslüman hekimlerinin kaynakları arasında iken daha sonra pek gündeme gelmemiştir. Ebû Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî elli yedi yerde onun kitaplarına atıfta bulunmaktadır. Ch. É. Ruelle, Oeuvres de Rufus d’Éphèse adlı çalışmasında (Paris 1879) el-Ḥâvî’nin Latince tercümesi olan Continens’te Rûfüs’ün eserlerine ait bazı parçaları (s. 453-548) yayımlamıştır (Sezgin, III, 65).

Eserleri. Birçoğu Grekçe literatürde bulunmayan Rûfüs’e ait altmış civarındaki eserin künyesi Arapça kaynaklarda mevcutsa da yapılan iktibasların dışında bunlardan günümüze ulaşan olmamıştır. Bu eserlerin başlıcaları şunlardır:

1. Kitâb men lâ yaḥḍuruhû ṭabîb. Pratik tıbbî bilgiler içeren ve iki makaleden oluşan eser tıp tarihinde örnek teşkil ettiğinden birçok hekim aynı başlığı taşıyan eserler kaleme almıştır. Bazı kaynaklar bunu Tedbîru men lâ yaḥḍuruhü’ṭ-ṭabîb şeklinde kaydetmektedir (İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65).

2. Kitâbü’l-Mirreti’s-sevdâ (Maḳāle fî mâliḫulyâ). Melankoliye dair iki makaleden ibarettir (Ebû Bekir er-Râzî, I, 74, 162; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65; EI² [İng.], VIII, 588).

3. Kitâbü’l-Yereḳān ve’l-mirâr (Maḳāle fi’l-yereḳān) (İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65; EI² [İng.], VIII, 588). Yanlışlıkla Galen’e isnat edilmiştir (İbn Ebû Usaybia, s. 148).

4. Kitâbü’t-Tedbîr. Koruyucu hekimlikle ilgili eser iki makaleden oluşmaktadır (Ebû Bekir er-Râzî, I, 162, 163; XV, 211; XX, 169, 206; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 66).

5. Kitâb Ẕâtü’l-cenb ve ẕâtü’r-riʾe (Ebû Bekir er-Râzî, I, 191, 221, 222; İbnü’n-Nedîm, s. 350).

6. Tehzîlü’s-semîn. Diyete dair bu eserle İbnü’n-Nedîm’in verdiği listedeki Kitâb Tenkīṣü’l-laḥm aynı eser olabilir (Ebû Bekir er-Râzî, VI, 281, 287-288; IX, 96; X, 298, 330; İbnü’n-Nedîm, s. 350).

7. Kitâbü’l-Leben (Kitâb Şürbi’l-leben) (Ebû Bekir er-Râzî, IV, 102; VI, 58; VII, 272-273).

8. Kitâb fî ʿilâci’l-ḥummeyât (Kitâbü’l-Ḥumma’r-ribʿ). Sıtmanın tedavisiyle ilgili bir makaledir (Ebû Bekir er-Râzî, XV, 90; İbnü’n-Nedîm, s. 350).

9. Kitâbü’l-Emrâż elletî taʿriżu fi’l-mefâṣıl (Kitâb Aġrâzü’l-mefâṣıl) (Ebû Bekir er-Râzî, VII, 201; XI, 162, 180, 216-220, 270; İbnü’n-Nedîm, s. 350).

10. Kitâb ʿİleli’l-külâ ve’l-mesâne (Veceʿu’l-külâ, Maḳāle fî edviyeti’l-külâ ve’l-mesâne) (Ebû Bekir er-Râzî, X, 42, 46, 54, 64; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Rûfüs’ün eserleriyle ilgili daha geniş bilgi için bk. Sezgin, III, 65-68).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 186 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.