OSMANOV, Mirkasım

31 Mayıs 1934’te Doğu Türkistan’ın Kulca (Gulca) şehrinde doğdu. Soyadı Rusça’da Usmanov, Tatarca’da Gosmanov şeklinde yazılır. Ailesi aslen Tataristan’ın Etne ilçesi Ulu Menger köyündendir. Kazakistan’a göç eden ailesi, 1917 İhtilâli’nden sonra ülkedeki iç karışıklıklardan kaçarak durum düzelince geri dönmek ümidiyle Doğu Türkistan’a gitmiş, ancak sınırların kapatılması üzerine Sovyet vatandaşlığını koruduğu halde Çin’de ikamete mecbur kalmıştır. Kulca şehrindeki Tatar mektebinde ilk eğitimini alan Osmanov daha sonra Rus lisesine gitti ve 1955’te mezun oldu. Doğu Türkistan’daki Tatar ve Rus mekteplerinde müslüman çocukları hem Arap hem de Kiril harfleriyle öğrenim gördüklerinden genç yaşta Arap harfli eski metinleri okumaya başladı. Ayrıca Tatar, Özbek, Uygur, Kazak ve Kırgız gibi Türk boyu mensuplarının yaşadığı Kulca’da bunların lehçelerini öğrendi.

Ailesi 1955’te Kazakistan’a dönünce Taldı Kurgan ve Almaatı’da çeşitli işlerde çalıştı. 1958’de Kazan’a giderek Kazan Devlet Üniversitesi Tatar Dili, Tarihi, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Tarihi bölümlerine devam etti ve 1963’te burayı bitirdi. 1964-1967 yıllarında aynı üniversitenin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Tarihi Bölümü’nde Tatarskie narrativnıe istoçniki XVII-XVIII vv. i ih osobennosti (XVII-XVIII. yüzyıl Tatar öyküleri ve özellikleri) adlı teziyle yüksek lisansını tamamladı, ardından ders vermeye başladı. 1981’de Jalovannıe Aktı Djuçieva Ulusa XIV-XVI vv. (XIV-XVI. yüzyıllar Cuci ulusu yarlıkları) adlı teziyle doktor unvanını aldı. 1982’de profesör oldu ve 1989 yılına kadar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Tarihi Bölümü’nün müdürlüğünü yaptı. Aynı yıl açılan Tatar Filolojisi, Tarihi ve Doğu Dilleri Fakültesi’ne bağlı Tatar Tarihi Bölümü’nün müdürlüğüne getirildi. 1985-1991 arasında şimdiki adı Kazan Federal Üniversitesi olan Kazan Devlet Üniversitesi’nde eğitim işlerinden sorumlu rektör yardımcısı olarak görevlendirildi. 1991’de Tataristan İlimler Akademisi’ne üye seçildi ve bir süre akademinin başkan yardımcılığını üstlendi. İlimler Akademisi’nde sosyal bilimlerin etkin biçimde yer alması için büyük çaba harcadı. 1997-1999 arasında Rusya İlimler Akademisi Doğu Araştırmacıları Birliği’nin başkanlığını yaptı. Aynı zamanda Tataristan Yazarlar Birliği üyesi olan Osmanov, PIAC ve IRCICA madalyalarıyla ödüllendirildi. Ölümüne kadar, 1989’da bir grup arkadaşıyla birlikte kurduğu Cıyın Fondu’nun başkanlığında bulundu ve bu sayede Tatar tarihi, edebiyatı, kültürü ve medeniyetiyle ilgili otuz civarında kitap yayımladı.

Mirkasım Osmanov, 1964’ten itibaren Rusya Federasyonu’nda başta Tataristan olmak üzere Tatarlar’ın yaşadığı bölgelere araştırma gezileri düzenleyerek Arap harfli Tatarca yazma ve basma eserleri toplamıştır. Onun her yaz öğrencileriyle birlikte çıktığı bu araştırma gezilerinde halkın yönetimden korkarak toprak altına, samanlıklara vb. yerlere sakladığı Arap harfli Tatarca 10.000’e yakın yazma ve basma eserin yeniden gün ışığına çıkmasını sağlamış, daha sonra Tataristan Millî Kütüphanesi’nde araştırmalarını sürdürerek kaybolmak üzere olan Tatarca eski yazma ve basma kitap mirasının korunmasına yardımcı olmuştur. Eski Tatar mirasını arama faaliyetleri günümüzde de hem Kazan Federal Üniversitesi hem Tataristan Millî Kütüphanesi tarafından devam ettirilmektedir.

Eserleri. 1. Kiek sukmaklarında: Auçılık, kiekler hem tabigat turunda yazmalar (Kazan 1966). Yazarın bu ilk kitabı avcılık, geyikler ve tabiat hakkındaki düşüncelerini içerir.

2. Tatarskie istoriçeski istoçniki XVII-XVIII vv. (Kazan 1972). Tevârîh-i Bulgarî, Defter-i Cengiznâme, Tatar Şecereleri gibi XVII ve XVIII. yüzyıl Tatar tarihi kaynaklarıyla ilgili hazırlanmış bir çalışmadır.

3. Serle balbal: Hikeyeler hem oçerklar (Sırlı balbal: Hikâyeler ve denemeler, Kazan 1973).

4. Taular, üzenner iline seyahet (Kazan 1977). Yazarın Sibirya’daki Tuva Otonom Cumhuriyeti’ne yaptığı gezi notlarıdır.

5. Jalovannıe Aktı Djuçieva Ulusa XIV-XVI vv. (Kazan 1979). Müellifin doktora tezidir.

6. Zavetnaya meçta Husaina Faizhanova: Povest o jizni i deyatelnosti (Kazan 1980). XIX. yüzyıl Türk-Tatar aydınlarından Hüseyin Feyizhanov’un biyografisi ve hizmetleri hakkında yapılan bir çalışmadır.

7. Akmulla. Şigırler (Kazan 1981). Bu eserde Tatar, Başkırt ve Kazaklar’ın ortak şairi Akmolla’nın şiirleri Arap harflerinden Kiril harflerine aktarılmış, giriş ve dipnotlarla birlikte neşredilmiştir.

8. İski tatar yazuı nigizleri (Kazan 1983). Üniversite öğrencileri için Arap harfli Tatar metinlerini öğrenme kılavuzudur.

9. Kaurıy kalem izinnen (Kazan 1984). Yazar bu eserinde Tatarlar’da el yazması ve basma kitap geleneğini, Sovyet döneminde yasaklanan bu kitapların yeniden ortaya çıkarılması için verdiği mücadeleyi anlatmaktadır.

10. Ütkennen kileçekke (Kazan 1990). Müellifin Tatar halkının geçmişi ve geleceği hakkındaki düşüncelerini içeren makalelerinden oluşmaktadır.

11. Yabılmagan kitap (Kazan 1996). Eserde yazarın kendi ailesinin Çin’e göçü, anavatanlarından hicret etmek zorunda kalan soydaşlarının Çin ve Türkistan’daki hayat mücadeleleri anlatılmaktadır.

12. Das Buch der Dschingis-Legende (Daftar-i Ciftar-i Cingiz nama) (Szeged 2002, M. Ivanics ile birlikte). Cengiznâme’nin bir önsözle birlikte transkripsiyonlu metin, sözlük ve tıpkıbasım şeklinde neşridir.

Osmanov’un bunların dışında Tatarca, Rusça, Almanca, İngilizce ve Türkçe olarak Türk-Tatar tarihi, kültürü, edebiyatı ve medeniyetine dair Rusya Federasyonu’nda ve dış ülkelerde yayımlanmış 400 civarında makalesi bulunmaktadır.

Osmanov, 1989 yılından itibaren aralarında Rızâeddin Fahreddin, Fâtih Kerîmî, Abdürreşid İbrahim, Bubi Kardeşler, Mihail Hudyakov, Muhammed Ayaz İshakî İdilli, Cemaleddin Velidi, Ali Rahim, Hadi Atlasi, Abdurrahman Sadi, Aziz Ubeydullin, Remiyev kardeşler, Hüseyin Feyizhani, Gaynetdin Ahmerov gibi XIX ve XX. yüzyıl Türk-Tatar edebiyatı ve düşüncesinde önemli roller oynamış olan kırka yakın kişinin dokümanter biyografilerini hazırlatmış ve maddî imkân sağlayarak bastırmıştır. Biyografilerin çoğunun giriş ve önsözü de Osmanov tarafından yazılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 380-381 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.