OĞUZCA

Oğuz boyu Türk coğrafyasının güneybatısında bulunduğundan Oğuzca aynı zamanda Güneybatı grubu Türk lehçeleri olarak da adlandırılır. İslâm tarihçilerinin eserlerinde Oğuzlar Türkmen ismiyle de anıldığı için Oğuzca ile Türkmence aynı lehçeyi ifade etmektedir. Günümüzde çoğu yazı dili haline gelmiş olan Oğuz lehçeleri şunlardır: Türkiye Türkçesi, Âzerî Türkçesi, Türkmence, Gagauzca, Irak’ta Türkmen diye anılan Türkler’in lehçesi, İran’ın Horasan bölgesinde konuşulan ve henüz yazı dili olmayan Horasan Türkçesi, Fars eyaletinde konuşulan Kaşkay Türkçesi ile diğer bazı Oğuz oymaklarının ağızları. Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu, bugün Ortadoğu ve Balkan ülkelerinde kalan bölgelerdeki Türkçe ağızların çoğu da Oğuzca kapsamına girer. Türkler’in ilk ortak yazı dili olan Göktürkçe’nin bünyesinde bazı Oğuzca unsurlar tesbit edilebilse de IX ve X. yüzyıllardaki Oğuzca hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kâşgarlı Mahmud, Dîvânü lugāti’t-Türk’te zamanının en gelişmiş edebî dili olan Karahanlı (Hâkāniye) Türkçesi’ni esas almış, yeri geldikçe öteki Türk lehçelerine değinmiş, Oğuzca özelliklere ve kelimelere de yer vermiştir. Dîvânü lugāti’t-Türk’te Karahanlı Türkçesi’nden farklı söyleyişler için gösterilen 405 örnek kelimeden Oğuzca olanların sayısı 226’dır. Bu örneklerin ve Selçuklular döneminde Anadolu’da eser verenlerin Horasan asıllı olmaları dikkate alındığında Anadolu’da Oğuzca’nın yazı dili haline gelmeden önce Horasan kültür çevresinde bir hazırlık devresi geçirdiği söylenebilir.

Oğuzca’nın Özellikleri. Oğuzca’yı Doğu Türkçesi’ni temsil eden Karahanlı Türkçesi’nden ve Kuzey Türkçesi’ni temsil eden Kıpçakça’dan ayıran başlıca özellikler şunlardır: 1. Türkçe kökenli kelimelerin başındaki “k”ler g, “t”ler d olur. 2. Eski Türkçe kelime içinde ve sonundaki “d”ler y olur: adak > ayak, kodmak > koymak, bod > boy. 3. Orhon ve Yenisey yazıtları ile Eski Uygurca’da ve bugünkü Doğu Türkçesi ile Kuzey Türkçesi’nde kelime başında “b”li kullanılan birkaç kelime Oğuzca’da “b”siz ya da “v”li kullanılır: bolmak > olmak, barmak > varmak, bar > var, bérmek > vérmek. 4. Birden fazla heceli Türkçe kelimelerin sonundaki “ġ/g”ler Oğuzca’da bulunmaz: Oğuzca daġlı, ölü ve yayla kelimeleri öteki Türk lehçelerinin pek çoğunda taġlıġ, taġlık, taġlı; ölük; yaylaġ, yaylak, jaylav biçimindedir. 5. Yapım ve çekim eklerinin başındaki “ġ/g”ler Oğuzca’da görülmez: Oğuzca kalan, eve kelimeleri öteki Türk lehçelerinde kalġan ve öyge, üyge şeklindedir. 6. Şimdiki zaman eki Oğuz lehçelerinde -iyor (Türkiye Türkçesi), -ir (Âzerî Türkçesi), -yâr (Türkmence) biçimleriyle öteki Türk lehçelerinden ayrı bir durum gösterir. 7. Oğuzca söz varlığında Doğu ve Kuzey Türkçesi’ndekinden farklı söylenen kelimeler bulunur: kuyaş= güneş, örken= urgan, öküş ~ üküş, köp= telim, çok “çok”, salam= saman, kertme= armut, böri ~ börü= kurt, koyan= tavşan, kiyiz= keçe, çızmak= yazmak, sözlemek= söylemek, bulaşmak= karışmak, tamga= tuğra, tişlemek= ısırmak, tapmak= bulmak, uzatmak= göndermek, karağu bolmak= kör olmak.

Oğuzca’nın Lehçeleri. Oğuzlar kitleler halinde batıya göç ettiklerinde geride bıraktıkları yerlerden siyasal ve kültürel bakımdan uzaklaştılar ve yeni geldikleri bölgelerde kendi lehçeleriyle yazmaya başladılar. “Karışık dilli eserler” diye adlandırılan bu dönemin ilk eserleri, Oğuzlar’ın Anadolu’da kendi edebî dillerini geliştirirken verdikleri ilk ürünler olarak kabul edilmektedir. Oğuzca’nın bilinen yazılı dönemi Selçuklular ve Beylikler devrinde Eski Anadolu Türkçesi ile başlar (XIII. yüzyıldan - XV. yüzyıl ortalarına kadar). Eski Anadolu Türkçesi ile bazı benzerlikler gösteren Âzerî Türkçesi ve Irak Türkmenleri’nin Türkçe’si, en batıda kalan Gagauzca yukarıdakilerle birlikte Oğuzca’nın batı kolunu, kısmen Çağatayca’nın etkisinde kalmış olan Türkmence ile İran’ın kuzeydoğu bölgesindeki Horasan Türkçesi de Oğuzca’nın doğu kolunu oluşturmaktadır. Başlangıçtan günümüze kadar Âzerî Türkçesi’nin Osmanlıca ve Farsça’dan, Türkmence’nin Farsça ve Çağatayca’dan etkilendiği görülürken son dönemlerde Âzerî Türkçesi’nin kuzey kolu ile Türkmence’nin Rusça’dan etkilendiği anlaşılmaktadır. Horasan Türkçesi, Âzerî Türkçesi ile Türkmence arasında bir konuma sahiptir ve Farsça ile Çağatayca etkisi onda da görülür. Irak Türkmencesi, Âzerî Türkçesi ile benzerlik gösterirken Osmanlıca’dan, Arapça ve Türkiye Türkçesi’nden de etkilenmiş, Gagauzca ise bulunduğu coğrafyadan dolayı Slav dillerinin tesiri altına girmiştir.

Türkiye Türkçesi. Türkiye’de 72.065.000, Kıbrıs’ta 176.000, Bulgaristan’da 1.100.000, Yunanistan’da 150.000, Makedonya’da 130.000, eski Yugoslavya topraklarında 150.000 kişi ve eski Sovyetler Birliği ülkelerinde sayıları yaklaşık 630.000 olan Ahıska Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Türkiye Türkçesi, Oğuzca’nın en güçlü temsilcisi olup Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi’nin vârisi olarak gelişmiş bir dil yapısına ve çok zengin edebî eserlere sahiptir. Osmanlı Türkçesi yazı dili olarak Arapça ve Farsça kelime ve terkiplerle sadelikten uzaklaşmışsa da halk dili kendi özelliğini korumuştur. Cumhuriyet devrinde görülen bazı sapmalara rağmen Türkiye Türkçesi kendi tabii yolunda yürümüş, fakat son yıllarda Batı dillerinden bilinçsizce kelime alıp kullanma ve İngilizce eğitim yüzünden bazı problemler ortaya çıkmıştır. Türkiye Türkçesi’nde Türk dilinin genel ses uyumu geçerlidir. Ünlüler (a, e, ı, i, o, ö, u, ü) Türkçe asıllı kelimelerde normal söylenmekte, uzunluklar sadece Arapça ve Farsça asıllı kelimelerde belirtilmektedir. Ayrıca ağızlarda bir de kapalı é sesi bulunmaktadır. Ünsüzler şunlardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Yine bazı ağızlarda yaygın olarak nazal ne (ñ) kullanılmaktadır. Yapım eklerinin tamamı, çekim eklerinin de bazı istisnalar dışında hepsi Türkiye Türkçesi ile öteki Oğuz lehçelerinde ortaktır.

Âzerî Türkçesi. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 8 milyon, Azerbaycan Cumhuriyeti’ne bağlı Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti’nde 365.000, eski Sovyet ülkelerinde 650.000, merkezi Tebriz olan Güney Azerbaycan’da (İran) 20 milyon (Âzerî kaynaklarına göre 30-40 milyon) kişi tarafından konuşulur. Türkiye’nin doğu sınırlarındaki bölgelerde yaklaşık 1 milyon kişinin konuştuğu ağızlar da Âzerî Türkçesi alanı içine girer. Başka ülkelerde yaşayan 1 milyon civarında Âzerî ile birlikte Âzerî Türkçesi’ni konuşanların sayısı toplam 31 milyonu aşmaktadır. Âzerî Türkçesi’nin başlıca özellikleri şunlardır: 1. a ile e arasında söylenen açık bir e (= ä) vardır. Âzerî alfabesinde bu harf baş aşağı ters e olarak gösterilir: äyri “eğri”, gälmäk “gelmek”; täräf “taraf”. 2. Kapalı é foneminin bazıları Âzerî Türkçesi’nde açık e (= ä) ile yazılır: ärtä, älçi. Ancak kapalı é pek çok kelimede korunmuştur: bérmek “vermek”, béş “beş”, él “halk”, éş “eş”, étmek “etmek”. 3. Yuvarlak ve düz ünlüler Türkiye Türkçesi’nden farklılık gösterir: beyük, kiçik, oyanmaq “uyanmak”, tülkü. 4. Arapça asıllı kelimelerde ince ünlüler tercih edilir: gälb “yürek”, gäläm “divit”, gänaät “kanaat”, gäsd, vätän. 5. Kelime başındaki “y”nin (daha çok ı ve i ünlülerinden önce) düştüğü görülür: igid <yigit, il <yıl, ilan <yılan, ulduz <yıldız, ürek <yürek, üz <yüz “yüz, çehre”. 6. Ünlüyle başlayan bazı kelimeler h- protezi alır: hürkmek, heyva, hörük. 7. b- ~ m- meselesinde Âzerî Türkçesi m-’li şekilleri tercih eder: minmek, moynuz, min “1000”. 8. x (<q) sesi yaygındır: oxumax, çox, yox. 9. Kelime içinde bazı ünsüzler ikizleşir: saqqal, eşşek, yeddi, sekkiz. 10. q/g ve t/d karışıktır, fakat g ve d’li şekiller daha yaygındır: quş, qara, qapı, uzaq, daş, dutmaq, demäk. 11. Bilhassa orta hecesinde “r” bulunan kelimelerde metatez görülür: arvad, ireli, torpax, yarpax. 12. Bazı hece kaynaşmaları olmaktadır: aparmaq (<alıp varmaq); ayam (<ayağım); versöz (<verseñiz); evüz (<eviñiz). 13. Şimdiki zaman ve geniş zaman ünlü farkıyla ayırt edilir: a) şimdiki zaman -r, -ır/ -ir/-ur/-ür (olumsuzu -mır/-mir) alıram “alıyorum”, gorxursan “korkuyorsun”, isteyir “istiyor”; -yır/-yir, -yur/yür şekilleri de oluşmuştur. b) Geniş zaman -ar/-er: gelerem “gelirim”, alar “alır”, kalarsan “kalırsın”, gelersüz “gelirsiniz”. 14. Bunların olumsuzu -maz/-mez, -mar/-mer, -man/-men ile yapılır: baxmaz, almaram, almanam. 15. -p zarf-fiili çekimli fiil gibi -mış yerine kullanılabilir: yazmayıp “yazmamış”. 16. Âzerî Türkçesi’nin kelime varlığı zengindir ve birçok Türkçe kelime aslî anlamını korumaktadır. Yazı diliyle halk dili arasındaki fark azdır. Güney Azerbaycan’da Farsça, son seksen yıldan beri de Kuzey Azerbaycan’da Rusça kelimeler yazı diline girmiştir. Irak’ta Irak Türkmencesi konuşan, kendilerini Türkmen diye adlandıran Türkler’in sayısı çeşitli kaynaklarda 2-3 milyon olarak bildirilmektedir. Konuştukları dil için Türkmence adı kullanılsa da özellikleri bakımından Âzerî Türkçesi’ne yakındır. İran’ın Fars eyaletinde Kaşkay Türkçesi konuşanların sayısı 1,5 milyon kadardır. Kaşkay Türkçesi eskiden beri Âzerî Türkçesi’nin bir ağzı kabul edilmiş, yeterli ilmî araştırmalar yapılmadığı için özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi verilememiştir. Bundan başka İran’da Oğuz lehçesi konuşan Afşarlar, Kaçarlar gibi diğer Türk topluluklarının sayısının da 1 milyon kadar olduğu tahmin edilmektedir.

Gagauzca. Bu lehçeyi konuşanlar birkaç ülkeye dağılmış halde yaşamaktadır. Moldova’da (Besarabya) yirmi kadar köyde 160.000, Moldova’nın başşehri Kişinev’de 8000, Ukrayna’nın Odessa bölgesinde 60.000, Romanya’da 5000, Bulgaristan’ın Karadeniz sahillerine yakın yerlerde 50.000, Güney Amerika’da 40.000 kadar Gagauz bulunmaktadır. Diğer Oğuz gruplarından farklı olarak Gagauzlar Ortodoks hıristiyandırlar, Gagauzca konuşanların dünyadaki toplam sayıları 350-400.000 arasında tahmin edilmektedir. Gagauzca’nın özellikleri şunlardır: 1. Anadolu ve Rumeli ağızlarıyla büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Bu durum dikkate alındığında atalarının bugünkü yaşadıkları bölgelere Anadolu’dan gittikleri görüşü doğrulanmaktadır. Fakat yıllarca Slav halklarıyla birlikte yaşamaktan dolayı Gagauzca’nın cümle yapısı ve kelime varlığı Slavca’dan etkilenmiştir: On beş yıl oldı ne zamandan geldi (o geleli on beş yıl oldu); açan yöle alın beni (eğer öyleyse beni alın); gidelim o çocâ ani yeverdik (evlendirdiğimiz çocuğa gidelim); gelêr vakıt kıza gitsin (kızın gideceği vakit gelir); varmış bir adam zeñgin (zengin bir adam varmış); söler ona masal (o ona masal anlatır); bir adam bilgiç (bilgiç [deneyimli] bir adam). 2. Ünlü ile başlayan bazı kelimelerin başına y- eklenmesi sık görülür: yev= ev, yiçmek= içmek, yözeñgi= üzengi, yölmek= ölmek, yöbür= öbür, yemir (<Ar. emr)= emir. 3. Kelime başındaki h- farklı durumlar gösterir: afta (<Far. hefte)= hafta, aqiqat (<Ar. ḥakīkat)= hakikat, yesap (<Ar. ḥisâb)= hesap, xambar (<Far. anbâr)= ambar. 4. Gagauzca’ya Bulgar, Rus, Ukrayna, Romen ve Yunan dillerinden kelimeler girmiştir: grax (Bulgarca grah) “bezelye”; daskal (<Yunanca daskalos) “kilise memuru”; balta (<Romence balta) bataklık” (ayrıca bk. GAGAUZLAR).

Horasan Türkçesi. İran’ın kuzeydoğu topraklarında Horasan bölgesinde Nîşâbur, Kûçan, Bocnurd, Sebzevâr yörelerinde yaklaşık 1,5 milyon kişi tarafından konuşulur. Afganistan ve Türkmenistan sınırları içindekilerle birlikte sayıları 2 milyona ulaşır. Horasan Türkçesi üzerinde 1969’dan beri araştırmalar yapılmaktadır. Üç ağız grubu tesbit edilmiş olup dil özellikleri ana hatlarıyla şöyledir: 1. Türkmence kadar olmamakla birlikte Horasan Türkçesi, Türkçe asıllı kelimelerdeki uzun vokalleri kısmen korumakta, bunun yanı sıra yarım uzunluk ve diftongları da yaşatmaktadır: ad “isim”, Horasan Türkçesi’nde ât, Türkmence’de de ât; fakat baş “baş, kafa”, Horasan Türkçesi’nde bâş, Türkmence’de baş; üç “3”, Horasan Türkçesi’nde îç, Türkmence’de üç. 2. Horasan Türkçesi’nde “ö”ler e, “ü”ler i olur: ge.z (yarı uzun söylenir) “göz”; gi.n “gün”; sît (veya si:t) “süt”. 3. Birinci heceden sonraki hecelerde “u”lar ı olur: ôdın (veya o:dın) “odun”; ikinci hecede oluşan ı tesiriyle ilk hecedeki u da ı’ya çevrilebilir: bırın “burun”; yımırta “yumurta”. 4. Kelime sonundaki “k”ler -y olur: eşey “eşek”; iney “inek”. 5. Fakat -q>-x veya -ğ olur; çox “çok”, yôx “yok”; ağ “ak”. 6. Kelime başında t-/d- meselesinde Horasan Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasında yakın bir benzerlik vardır: diş, diz, deve, düz, dudak; toz, toprak, tütün, tilki. 7. p>f değişikliği, Âzerî ağızlarında olduğu gibi Horasan Türkçesi’nde de görülür: tafmaq <tapmaq “bulmak”, köf <köp “çok”, if (<ip). 8. Yönelme eki +(y)a +na, +ġa şekillerinde görülür: yola, yuxıġa “uykuya”, kişige/kişine “kişiye”, mene, sene.

Türkmence. Türkmenistan’da 5.042.920, İran’da 2.177.000, Afganistan’da 932.000, Pakistan’da 60.000, Rusya’da 41.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Oğuzca’nın bir lehçesi olduğu halde coğrafî yakınlık sebebiyle Çağatayca’nın etkisinde gelişmiştir. 12 Nisan 1993’te kabul edilen Latin alfabesinde ä (açık e için), y (ı için), j (c için), ñ (nazal ng için), ž (j için) kullanılır. Türkmence’nin özellikleri: 1. Türk dili içinde Türkçe kelimelerdeki aslî uzunlukları en çok koruyan lehçe Türkmence’dir: ot “ot (bitki, nebat)”, ôd “ateş”; daş “dış”, dâş “taş”; baş “baş, kafa”, bâş “yara”, gîz “kız”; ancak uzunluklar yazıda gösterilmemektedir. 2. Bazı uzun ünlüler diftonglaştırılarak söylenir: süyt <süd “süt”; düyş “düş, rüya”. 3. Yardımcı ünlü olarak yer yer -a-/-e-’ye de rastlanır: okap “okuyup”; karaşan “karışan”. 4. Ünlü uyumunda düzlük-genişlik uyumu tam olmakla birlikte darlık-yuvarlaklık uyumuna tam uyulmamaktadır: öldirmek, ötiri, doġrı, üçin, boldık, düştik. 5. S, z dişler arasından peltek s̱, ẕ olarak söylenir: s̱öẕ, biẕ, s̱en, gîẕ; bu söyleyiş yazıda gösterilmez. 6. Bolmak, barmak, bermek gibi birkaç b’li kelimede Çağatayca’nın etkisi görülür. 7. Kelime başında bulunan b/m meselesinde m- daha fazladır: men, maña, miñ. 8. Özellikle yabancı asıllı kelimelerde f>p olur: penni<fenni, pikir<fikir, sıpat<sıfat, sarp< sarf, tarap<taraf, pelsepe<felsefe. 9. Geniş zamanın olumsuzu çok defa -mar/-mer şeklinde görülür: yazmarsıñ “yazmazsın”, almarsıñ “almazsın”; almarıs “almayız”. Olumsuzluk ifadesi dêl “değil” ve yôk “yok” ile de yapılır: bilmelidêldir “bilmemeli”; çalışanyôklar “çalıştıkları yok, çalışmıyorlar”. 10. İktidarî fiil şeklinin olumsuzluğu için de bilmek fiili kullanılır: ala bilmersiñ “alamazsın”; görip bilmediñ “göremedin”. 11. -dır/-dir bildirme eki birçok fiil şekline gelerek fiil kiplerine zenginlik kazandırır: gelmelidirin, gelcekdirsin, bilipdirin “bilmişimdir”. 12. -p ve -an/-en çekimli fiil gibi -mış anlamında kullanılır: alıpdım “almıştım”, gezendi “gezmiştir”. Oğuzca konuşanların toplam sayılarının 2006 yılındaki verilere göre 122 milyon kadar olduğu söylenebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 323-325 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.