Nİ‘METULLAH b. HABÎBULLAH

Bâbürlü Sultanı Ekber Şah’ın otuz beş yıl kadar hizmetinde bulunan Habîbullah Herevî’nin oğludur. Bâbürlü kumandanlarından olup Bâbürnâme’yi Farsça’ya tercüme eden Abdürrahim Hân-ı Hânân’ın özel kütüphanecisi iken 1005 (1597) yılında Cihangir’in hizmetine girdi ve 1018’e (1609) kadar onun vak‘anüvisliğini yaptıktan sonra kumandanlarından Hân-ı Cihân Lûdî’nin hizmetine geçti. Onun teşvikiyle 1021’de (1612) Malkapûr’da yazmaya başladığı Târîḫ-i Ḫân-ı Cihân adlı Farsça eserini Zilhicce 1021’de (Şubat 1613) tamamladı.

Târîḫ-i Ḫân-ı Cihân bir Afgan tarihi olup bir mukaddime, yedi bölüm (bab) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Geleneksel anlayış çizgisinde Hz. Âdem’le başlayan eserde Delhi Sultanı Behlûl-i Lûdî, Şîr Şah Sur ve Hân-ı Cihân Lûdî’nin hayatları geniş biçimde ele alınmıştır. Son bölümler Afgan kabilelerinin nesepleri ve Cihangir’in saltanatı hakkındadır. Hâtime’de tanınmış pek çok Afganlı meşayihin biyografileri bulunmaktadır. Ekber Şah’ın vefatı, Cihangir’in tahta çıkışı, Şehzade Hüsrev’in taht için isyan etmesi gibi olayların görgü şahidi olan müellif Târîḫ-i Ṭaberî, Târîḫ-i Güzîde, Ekbernâme ve Târîḫ-i Niẓâmşâhî gibi eserlerin yanı sıra Bâbürlü belgelerine dayanarak hadiseleri kronolojik sırayla verir, siyasî olayları ve devlet adamları arasındaki ilişkileri anlatır. Özellikle Afgan tarihi hakkında sıkça atıfta bulunulan eserde yer alan ve zaman içinde çok tartışılan bir iddiaya göre Afganlı Peştunlar Benî İsrâil’e dayanmaktadır. Müellifin bu hususta öne sürdüğü açıklamalar günümüzde artık kabul görmemekle birlikte XX. yüzyıla kadar çok tekrar edilmiştir. Eserin muhtasar nüshası aynı zamanda Maḫzen-i Afġānî olarak da bilinir. Ancak her iki kitabın aynı eser mi yoksa değişik iki eser mi olduğu hususunda farklı görüşler mevcuttur. Meselâ Elliot bunların aynı eser olduğunu söylerken İmâmüddin iki ayrı kitap olarak kabul eder. Her iki nüsha arasındaki en belirgin fark, Maḫzen-i Afġānî’de Hân-ı Cihân Lûdî’nin hâtıratı ve Cihangir hakkında bilgi bulunmamasıdır. Târîḫ-i Ḫân-ı Cihân’ın bazı bölümlerini Elliot – Dowson İngilizce’ye çevirerek neşretmiştir (History of India as Told by its own Historians, V, 67-116). Maḫzen-i Afġānî ise Bern Dorn tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (History of the Afgans, Translated from the Persian of Neamet Ullah, London 1829-1936). Bu çalışmayı daha sonra N. B. Roy gözden geçirerek bazı tashihlerle birlikte yeniden yayımlamıştır (Makhzan-i-Afghani, Niamatullah’s History of the Afghans, Santiniketan 1958). Târîḫ-i Ḫân-ı Cihân Muhammed Beşir Hüseyin tarafından Urduca’ya tercüme edilmiştir (Târîḫ-i Ḫân-ı-Cihânî ve Maḫzan-i Afġānî, Lahor 1978).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 131 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.