NEZRÜLİSLÂM

Kadı Nezrülislâm, 24 Mayıs 1899’da Batı Bengal’de Burdvan bölgesindeki Çurûliyâ (Churulia) köyünde doğdu. İsmindeki Kadı unvanından atalarının kadılık yaptığı anlaşılmaktadır. Köylerindeki caminin imamı olan babası Kadı Fakīr Ahmed’i dokuz yaşında iken kaybeden Nezrülislâm ilk öğrenimi sırasında bu camide müezzinlik yaptı. İslâmî bilgiler yanında Arapça ve Farsça’yı da bu sırada öğrenmeye başladı. Bir süre sonra okulu ve camideki görevini bırakarak bestekâr olan amcası Bazle Kerîm’in teşvikiyle köydeki müzikal tiyatro grubuna katıldı. İlk müzik bilgisini burada aldı. On bir yaşında tekrar okula döndü. 1917 yılına kadar ekonomik sıkıntılar yüzünden birkaç defa eğitimine ara vermek zorunda kaldı. Kendisine verilen “Dukhû Miyân” (talihsiz çocuk) lakabı sıkıntılarla geçen çocukluğuyla ilgilidir. 1917’de koleje girmek için hazırlandığı sırada Hint ordusuna katıldı. Karaçi’deki Bengal alayında hizmet görürken edebiyat ve mûsiki çalışmalarına devam etti. İlk şiiri Karaçi’den gönderdiği “Mukti”, Kalküta’daki Bengal Müslüman Edebiyat Cemiyeti’nin yayın organı Bangiya Musalmân Sâhitya Patrika adlı derginin Ağustos 1919 sayısında, ilk kısa hikâyesi olan Bhānduler Âtamkathâ da Kalküta’daki Sawghât dergisinde yayımlandı. Bu arada iki hikâye kitabı yazdı ve Hâfız-ı Şîrâzî’nin Rubâʿiyyât’ından seçmeleri Bengalce’ye çevirdi. 1920’de terhis olup Kalküta’ya dönünce gazetecilik mesleğine başladı. Çeşitli dergi ve gazetelerde çıkan makale, şiir ve romanlarıyla kısa sürede tanındı. Yazdığı siyasî içerikli yazıları yüzünden İngiliz sömürge yönetiminden baskı gördü. İngilizler’e karşı düzenlenen miting ve toplantılara katıldı. Bu arada millî şarkılar ve marşlar besteledi. Aralık 1921’de “Bidrôhî” (isyan) adlı şiirini yazdı ve “isyan şairi” unvanıyla şöhret kazandı. Eylül 1922’de editörlüğünü yaptığı Dhûmkêtû isimli dergide yayımladığı siyasî bir şiiri hem dergisinin takibata uğramasına hem kendisinin Ocak 1923’te bir yıl hapis cezasına çarptırılmasına ve Yugabani adlı antolojisinin yasaklanmasına sebep oldu. Hapishanedeki kötü muameleyi protesto amacıyla açlık grevi başlatınca Hint şairi Rabindranath Tagore kendisine bir destek telgrafı çekti. 1924’te yayımlanan Bisher Banshi isimli şiiri ve Bhangar Gan adlı şarkı kitapları hükümet tarafından toplatıldı. Bir yıl sonra Swarâj Partisi’nin kuruluşuna katılarak partinin yayın organı olan ve birçok şiirini neşrettiği Langal isimli derginin editörlüğünü yaptı. 1926’da Gânâbânî adını alan dergi aynı zamanda Hindistan’da Marksist eğilimiyle tanınan ilk yayındır. Bu faaliyetlerine rağmen siyasî tartışmalarla ilgilenmediği için komünist partisine üye olmayan Nezrülislâm 1926’da Krishnanagar’a yerleşti. Bu dönemde millî konuları işlediği ve bestelediği şarkılarla dikkat çekti. Birçok şarkısında müslüman-Hindu kardeşliğini dile getirdi. 1928’de bir İngiliz müzik şirketiyle çalışmaya başladı; şarkı sözleri profesyonel sanatçılar tarafından seslendirildi, kendisi de militan tavrından uzaklaşarak aşk şiirleriyle dinî muhtevalı şarkı ve şiirler yazdı. İki hikâyesi filme çekildi ve Tagore’un Gora adlı eserinden uyarlanan bazı filmlerin müziğini yaptı. Müzik şirketleri için hamd, na‘t ve mersiyeler yanında Hindu dinî mûsiki eserleri kaleme aldı. 1939’dan itibaren Kalküta Radyosu’nda müzik programları yönetti. Hazırladığı şarkıların 3500 civarında olduğu tahmin edilmekte, ancak bunlardan çoğunun kayıp olduğu belirtilmektedir. Modern Bengal şiir ve müziğinin en önemli öncülerinden biri olan Nezrülislâm 1940-1942 yıllarında Nabayug adlı gazetenin editörlüğüyle tekrar gazeteciliğe döndü. Ancak Temmuz 1942’de geçirdiği kısmî bir felç sebebiyle yazı ve mûsiki çalışmalarını bırakmak zorunda kaldı. 1945’te Kalküta Üniversitesi, Bengal edebiyatına katkılarından dolayı kendisini Jagattarini altın nişanıyla ödüllendirdi. 1972’de Bengal hükümetince millî şair ilân edildi. 1974’te Dhaka Üniversitesi tarafından kendisine edebiyat doktoru unvanı verildi. 1976’da Bengladeş hükümetince en yüksek devlet kültür nişanı olan Ekushey Padak ile ödüllendirildi. 29 Ağustos 1976’da öldü.

Nezrüislâm, Hint-Pakistan yarımadasında Türk Kurtuluş Savaşı ile Atatürk’ü tanıtan ve 1919’da yazdığı “Kemal Paşa” adlı şiiriyle onu öven ilk Bengalli şairdir. 1922’de Bengal Hilâfet Kongresi’nin Türkiye’ye destek için asker gönderme kararından sonra kaleme aldığı “Ranavery” adlı şiirle (Türkçe’si “Savaş Türküsü”, Tevetoğlu, TTK Belleten, LIII/207-208 [1989], s. 876-881) Türkiye’deki kurtuluş hareketini Hint müslümanlarının bağımsızlığı için örnek göstermiştir. Millî şairin anısını yaşatmak, hayatı ve eserleriyle ilgili araştırmaları yürütmek amacıyla Dhaka’da 1967 yılında Nazrul Academy ve 1985’te de Nazrul Institue adıyla iki müessese kurulmuştur.

Eserleri. Nezrülislâm’ın Bengalce olan ve hemen hepsi Kalküta’da yayımlanan çalışmalarının önemlileri şunlardır: Şiirleri: Agni Bina (yanık kaval, 1922); Dolan Chanpa (sarı çiçek, 1923); Chayanat (bir müzik makamı, 1923); Bhangar Gan (zulmün şarkıları, 1924); Bisher Banshi (zehirli flüt, 1924); Samyabadi (sosyalist, 1925); Puver Haoya (doğu rüzgârı, Barisal 1925); Sarbahara (emekçi, 1926); Phanimanasa (kaktüs, 1927); Jinjir (zincir, 1928); Chokher Chatak (susuzluk manzarası, 1929); Chakrabak (kuğu, 1929); Sursaki (şarkılar, 1932); Nirchar (pınar, 1939); Natun Chand (yeni ay, Calcutta 1939); Marubhashkar (çöldeki güneş, 1951; isyan şiirinin de yer aldığı kitap Mevlüt Ceylan tarafından Evet Adım İsyan ismiyle Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 2005]). Hikâye ve Romanları: Byathar Dan (acının armağanı, 1921); Rikter Bedan (garibin üzüntüsü, 1926); Bandhan Hara (zincirlerden kurtuluş, 1927); Mrityukshuda (ölüm orucu, 1930); Shiuli Mala (Şiuli çelengi, 1931). Şarkı Sözü Kitapları: Bulbul (1928); Sandhya (akşam, 1929); Nazrul Geetika (şarkılar koleksiyonu, 1930); Nazrul Swaralipi (Nezrül’ün şarkılarının metodu, 1931); Zulfiqar (1931); Banageeti (kır şarkıları, 1931); Gul Bagicçe (gül bahçesi, 1933); Geeti Satadal (yüz şarkı, 1934). Oyunları: Jhilimili (pencere kanatları, 1930); Aleya (serap, 1931); Putuler Biye (kuklanın evlenmesi, 1933); Madhumala (hanımeli çelengi, 1960). Denemeleri: Jooga Bani (çağın mesajı, 1926); Durdiner Jatri (garip yolcu, 1926); Rudra Mangal (zorla iyilik, 1927); Dhumketu (kuyruklu yıldız, 1961). Tercümeleri: Rubaiyyat-ı-Hafiz (1930); Kavya ‘Amm Pâreh (Kur’ân-ı Kerîm’den Bengalce’ye yapılan tercüme, 1933); Rubaiyyat-ı Omer Hayyam (1958). Nezrülislâm’ın bütün eserleri Abdülkadir tarafından yayımlanmıştır (Nazrul Rachanabali, I-VI, Dakka 1966-1984; eserlerin tam listesi için bk. Goswami, Kazi Nazrul Islam: A Profile, s. 26-32).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 75-76 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.