NÉMETH, Gyula (Julius)

2 Kasım 1890’da Orta Macaristan’ın Büyük Kumanya denilen bölgesindeki Karczag kasabasında doğdu. Ailesi yoksul olduğu için ancak üstün başarısının sağladığı imkânlarla okuyabildi, kısa sürede Latince, Yunanca ve yaşayan belli başlı Avrupa dillerini öğrendi. Türkçe’yi henüz on dört yaşında iken öğrenmeye başladı; yaz tatillerinde İstanbul, Aydın ve İzmir’e giderek Türkçe, Türkler ve Türkiye hakkındaki bilgilerini arttırdı. Daha sonra tuttuğu gezi notlarını bir gazetede yayımladı (“Kisázsiában”, Budapesti Hirlap, 28, nr. 189, 7 Ağustos 1908). 1909’da liseyi bitirip ardından yaz günlerinde Kırım’a gitti; Tatar aydınlarıyla tanıştı ve gördüklerini aynı gazetede yayımladı (“Tatár földön”, Budapesti Hirlap, 289, nr. 187, 8 Ağustos 1909). Budapeşte Üniversitesi’ne girerek Alman ve Macar filolojilerinde okudu; asıl ilgi alanı ise Türkiyat’tı. Tanınmış filolog ve şarkiyatçılardan Zoltán Gombocz, Árminius Vámbéry, Ignaz Goldziher, János Horváth, Bernát Munkácsi, Ignácz Kúnos ile yakınlık kurdu. Milletlerarası Orta ve Doğu Asya Kurumu Macar Komitesi’nin desteğiyle 1910 yazında Kafkaslar’a gidip Balkar ve Kumuk dillerini inceledi; derlediği malzemeyi dönüşünde bir dergide yayımladı (“Kumükisches und balkarisches Wörterverzeichnis”, KSz., 12 [1911] s. 91-153; “Proben der kumükischen Volksdichtung”, a.g.e., I/12 [1911], s. 274-308; II/13 [1912], s. 129-173). 1911 ve 1912 yazında Leipzig’de Hans Stumme’nin yanında çalıştı ve henüz öğrenci olduğu halde Milletlerarası Orta ve Doğu Asya Kurumu Macar Komitesi’ne üye seçilerek Ufa’daki Çuvaşlar arasında araştırma yapmaya gönderildi. 1913-1914 ders yılında devlet bursuyla Leipzig, Berlin ve Kiel üniversitelerinde derslere devam etti. 1914’te üniversiteyi bitirdi, ardından doktorasını yaptı ve 1916’da, 1913’te Árminius Vámbéry’nin ölümüyle boşalan Budapeşte Üniversitesi Doğu Dilleri Kürsüsü’ne profesör tayin edildi; 1918’de de ordinaryüslüğe yükseltildi.

Németh hem çok başarılı bir ilim adamı hem de çok iyi bir teşkilâtçı idi. Körösi Csoma-Archivum dergisini dünyanın en önemli Türkoloji dergilerinden biri yaptı. Macar Dilcilik, Macar Etnografya, Macar Tarih ve Minerva kurumlarının yönetim kurulu üyeliklerine getirildi. Macar Bilimler Akademisi’ne 1922’de muhabir üye, 1935’te asıl üye seçildi. 1930’da Türk Filolojisi Enstitüsü’nü kurdu. Doğu Asya Enstitüsü ve İç Asya Enstitüsü yine onun girişimiyle kuruldu. 1931’de Ugro-Fin Kurumu’na muhabir üye seçildi, 1937’de Corvin Çelenk ödülü aldı. 1938’de Estonya Bilginleri Kurumu şeref üyesi, 1939’da Millî Bilim Kurumları ve Enstitüleri Federasyonu başkan yardımcısı, aynı yıl Macar Topluluğu Bilimi Enstitüsü müdürü oldu. 1948’de en büyük devlet ödülü Kossuth’un birinci derecesini aldı. 1949’da Macar Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Kolu başkanlığına ve Macar Bilimler Akademi Başkanlığı Konseyi üyeliğine getirildi. Budapeşte Üniversitesi’nde iki defa dekanlık, bir defa rektörlük (1947-1949) yaptı. 1950’de Budapeşte Belediye Meclisi’ne üye seçildi ve Macar Bilimler Akademisi tarafından araştırma yapmak için dış ülkelere gönderildi. 1951’de Macar Halk Cumhuriyeti madalyasının dördüncü derecesini aldı ve Macar Dilcilik Enstitüsü’nün müdürlüğüne, 1954’te Bulgar Bilimler Akademisi üyeliğine, 1955’te Berlin’deki Alman Bilimler Akademisi muhabir üyeliğine ve 1957’de Türk Dil Kurumu şeref üyeliğine seçildi; aynı yıl kendisine Royal Asiatic Society ile Societas-Altaica’ya üye olma hakkı verildi.

Németh’in çalışmaları eski Macar tarihi ve Macar-Türk münasebetlerinin aydınlatılması üzerinde yoğunlaştı. 1930’da yayımladığı A honfoglaló magyarság kialakulása adlı eserinde Macarlar’ın Orta Avrupa’ya gelmeden önce, bin yıl kadar Türk kavimleriyle bir arada yaşadıklarını, fakat bu çağa ait bilgiler zamanımıza intikal etmediği için bu eksikliğin Türk kavimlerinin dil, etnografya vb. kalıntılarından günümüze ulaşabilenlerle açıklanarak giderilebileceğini gösterdi. Macar Bilimler Akademisi Németh’e bu eserinden dolayı Marczibányi ödülünün ikinci derecesini verdi. Eski Türk kavimlerinden Hun, Avar, Sabir, Hazar, Göktürk, Peçenek, Kuman ve Bulgarlar’ın dil ve tarihleri üzerine önemli makaleler yayımladı (“Die köktürkischen Grabinschriften aus dem Tale des Talas in Turkestan”, KCs.A, 2 [1926], s. 134-143; “Der Volksname türk”, KCs.A, 2 [1927], s. 275-281; “A magyar népnév, a magyar törzs-nevek, a kazar népnév”, Magyar Nyelıs, 35 [1939], s. 63-71; “Attila és hunjai”, Magyar Szemle Konvei, XVI [1940], s. 7-10; “A hunok nyelv”, Magyar Szemle Konvei, s. 217-226; “Zur Erklärung der Orchoninschriften”, Die Welt des Islams: Festschrift Friedrich Giese [ed. G. Jaeschke, Leipzig 1941], s. 35-45). Peçenekler’in yazısını okudu ve dilini aydınlattı (Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklós: I-II, Budapest-Leipzig 1932). Codex Cumanicus’un bilmecelerini çözdü (“Die Rätsel des Codex Cumanicus”, ZDMG, LXVII [1913], s. 577-608); Kuman kişi ve yer adlarını inceledi (“Die Volksnamen quman und qûn”, KCs.A, 3 [1940], s. 95-109). Türkler’in anayurdunun Batı Asya’da, Altay ve Ural sıradağları arasında olduğu görüşünü ileri sürdü (“A törökség öskora”, Emlékkönye Berzeviczy Albert urnak, Budapest 1934, s. 158-174). Göktürkçe’den Anadolu ağızlarına, Yakutça’dan Çuvaşça’ya kadar Türk dilinin eski ve yeni bütün tabaka ve dallarıyla ilgilendi. Bu arada özellikle Balkan Türkçesi ve diyalektolojisine dair araştırmalar yaptı ve Bulgaristan’daki Türkler’in ağız özelliklerinden yola çıkarak onların Anadolu’nun hangi bölgelerinden gelmiş olduklarını tesbit etti (Zur Einteilung der türkischen Mundarten Bulgariens [Sofia 1956]; Die Türken von Vidin [Budapest 1965]). Osmanlı Türkçesi’ne çok önem verdi. Daha 1919’da yayımladığı “Das Feraḥnâmeh des Ibn Ḫaṭîb. Ein osmanisches Gedicht aus des XV. Jahrhundert” başlıklı makalesinde (MO, XIII [1919], s. 145-184) Eski Osmanlıca dil özelliklerini doğru biçimde ortaya koydu. Yine Die türkische Sprache in Ungarn im siebzehnten Jahrhundert adlı eserinde (Budapest 1970) XVII. yüzyılda Macaristan’daki Türkçe’nin ses özelliklerini en iyi biçimde tesbit etti. 14 Aralık 1976’da Budapeşte’de ölen Németh’in kitap ve makale halinde eserlerinin toplam sayısı 334’tür (tam listesi için bk. David, s. 357-364; Uray, XI [1960], s. 11-28). Németh hakkında birçok çalışma kaleme alınmış, bu arada Türk Dil Kurumu bir armağan yayımlamıştır (Németh Armağanı [haz. János Eckmann, Agâh Sırrı Levend, Mecdut Mansuroğlu], Ankara 1962).

Németh, yalnız makale ve kitaplarıyla değil kitabı neşrettiği ve yönettiği Turán, Körösi Csoma-Archivum, Bibliotheca Orientalis Hungarica, Acta Linguistica Academiae Scientiarum Hungaricae ve Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae gibi ilmî dergilerle, verdiği derslerle, yetiştirdiği bilim adamlarıyla, ilmî sohbetleriyle Budapeşte’yi âdeta bir Türkoloji merkezi yapmış ve Türklük bilimine unutulmaz hizmetlerde bulunmuştur. Onun ayrıca doğduğu Karczag kasabasının XIII. yüzyılda Macaristan’a gelen Kumanlar’ın merkezi olmasından dolayı kendini daima Kuman Türkleri’nden saydığı ve bunun için bazı yazılarında Török János ve Johann Török adlarını kullandığı bilinmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 551-552 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.