https://islamansiklopedisi.org.tr/nasihi
373 (983-84) yılında Buhara’da doğdu. Nâsıhî nisbesi dedelerinden Nâsıh adlı bir kişiyle ilgilidir. Kadı Ebü’l-Heysem Utbe b. Hayseme en-Nîsâbûrî’den fıkıh, Bişr b. Ahmed el-İsferâyînî, Ebû Amr İbn Hamdân, el-Hâkim Ebû Ahmed [Ebû Muhammed] el-Hâfız’dan hadis okudu. Kendisinden oğulları Muhammed ve Yahyâ ile Ebû Abdullah el-Fârisî, Ali b. Abdülgālib ed-Darrâb, Ali b. Ubeydullah el-Hatîbî, İsmâil b. Amr el-Buhayrî ve diğerleri rivayette bulundu. Nâsıhî, Sultan Mahmûd b. Sebük Tegin’in Buhara’da kādılkudâtlığını yaptı; ders ve fetva verdi. 412 (1021) yılında hacca gitti, bu sırada uğradığı Bağdat’ta ders verdi. 447’de (1055) Buhara’da vefat etti. Nâsıhî’nin kendi döneminde Hanefî ulemâsı arasında önde geldiği kaydedilir. Münazara, tedris ve fetva alanlarında tanınmıştır. Sika, dindar ve sâlih bir kişi olarak bilinir. Oğulları Muhammed ve Yahyâ da kadılık yapmıştır. Torunu Ahmed b. Muhammed en-Nâsıhî ile kızından torunu Abdürrahim b. Ahmed b. Urve de fıkıh âlimidir.
Eserleri. 1. Cemʿu (Muḫtaṣaru / el-Cemʿ beyne) vaḳfeyi’l-Hilâl ve’l-Ḫaṣṣâf. Hanefî fakihlerinden Hilâl b. Yahyâ ile Hassâf’ın Aḥkâmü’l-vaḳf adlı eserlerinin cem‘ ve ihtisar edildiği bu çalışmanın kütüphanelerde bir kısmı Aḥkâmü’l-vaḳf adıyla kayıtlı çok sayıda nüshası mevcuttur (meselâ bk. Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1587; Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 507, Fâtih, nr. 1469, Hafîd Efendi, nr. 46, Serez, nr. 1077, Yenicami, nr. 351, 1190, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 499, Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 93, Reşid Efendi, nr. 288, Süleymaniye, nr. 378). Burhâneddin et-Trablusî, Nâsıhî’nin eseriyle Cemâleddin el-Konevî’nin el-Münteḫab min vaḳfeyi’l-Hilâl ve’l-Ḫaṣṣâf adlı eserini bir araya getirerek ihtisar, cem‘ ve ilâvelerle el-İsʿâf fî aḥkâmi’l-evḳāf’ı kaleme almıştır.
2. el-Mesʿûdî fi’l-fürûʿi’l-Ḥanefiyye. Muhtasar bir eser olup Gazneli Mahmud’un oğlu Sultan Mesud için telif edilmiştir. İbnü’ş-Şıhne kitabın meşhur olduğunu ve özet şekilde birçok meseleyi naklettiğini söyler (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1676). Eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde iki nüshası kayıtlıdır (Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 243; Veliyyüddin Efendi, nr. 1326).
3. Kitâbü’l-Muḫtelef beyne Ebî Ḥanîfe ve’ş-Şâfiʿî. Klasik fıkıh kitaplarının tertibiyle ve meseleler halinde derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 464).
Nâsıhî’nin kaynaklarda Tehẕîbü Edebi’l-ḳāḍî (ḳażâʾ) li’l-Ḫaṣṣâf ve Edebü’l-ḳāḍî adlı iki eseri daha zikredilmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa’nın Nâsıhî’ye nisbet ettiği (Îżâḥu’l-meknûn, I, 467) ve kütüphane kayıtlarına da bu şekilde geçen (Süleymaniye Ktp., Antalya [Tekelioğlu], nr. 852, vr. 7-36) Dürerü’l-ġavvâṣ fî ʿulûmi’l-ḫavâṣ isimli eserin, Gazzâlî ile (ö. 505/1111) Kurtubî (ö. 671/1273) gibi muahhar müelliflere atıflar yapıldığı ve sonunda 1115 (1703) tarihi kaydedildiği için Nâsıhî’ye ait olması mümkün değildir.
BİBLİYOGRAFYA
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, IX, 443.
İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, Târîḫu Nîsâbûr: el-Münteḫab mine’s-Siyâḳ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1403/1326 hş., s. 75, 435, 605, 745.
Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, I, 281; II, 305-306, 409-410, 577; III, 184-185, 591-592.
İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 31.
Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1931, vr. 151a-b.
Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, IV, 165-166.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 21; II, 1400, 1676.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 102-103, 179-180, 225.
Brockelmann, GAL, I, 459-460.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 467.
Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 28, 39.
M. Ebû Bekir b. Ali v.dğr., İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, V, 30-31.
Cengiz Kallek, “Hilâl b. Yahyâ”, DİA, XVIII, 21.
