NADR b. ŞÜMEYL

122 (740) yılında Horasan’ın Merverrûz şehrinde doğdu. Temîm kabilesinin Benî Mâzin koluna mensup olan ailesi buradan Basra’ya göç etti. Nadr Basra’da yetişti. Başta Halîl b. Ahmed olmak üzere zamanın önde gelen âlimlerinden Arap grameri, lugat, şiir, edebiyat, hadis ve fıkıh dersleri aldı. Uzun süre bedevîler arasında yaşayarak fasih bedevîlerden lugat malzemesi, özellikle nâdir kelimelerle şiir ve emsale dair bilgiler topladı. Arap gramerinde Halîl b. Ahmed’in önde gelen dört öğrencisinden biri oldu.

Tebeu’t-tâbiînden olan Nadr b. Şümeyl rivayetlerine güvenilen bir hadis âlimiydi. Humeyd et-Tavîl, Hişâm b. Urve, Hişâm ed-Destüvâî, İsmâil b. Ebû Hâlid, Hişâm b. Hassân, Abdullah b. Avn gibi tâbiîlerden hadis dinleyip rivayet etti (İbnü’l-Kıftî, III, 351). Ayrıca nâdir kullanılan kelimelere vukufuyla tanınan, İslâm recez şairlerinden Rü’be b. Accâc’dan rivayette bulundu (Ömer Ferruh, II, 62). Kendisinden Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî ve İshak b. Râhûye hadis rivayet etti (İbnü’l-Kıftî, III, 352; İbn Hallikân, V, 397). Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm bilhassa hadis ve garîbü’l-hadîs gibi alanlarda kendisinden çok istifade etmiş olan öğrencilerindendir. Bir süre Nîşâbur’da ikamet eden İbn Şümeyl’den hadis okuyanlar arasında Muhammed b. Râfi‘, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Yahyâ en-Nîsâbûrî, İshak b. İbrâhim, Bişr b. Hakem vb. âlimler sayılabilir (İbnü’l-Kıftî, III, 352).

Nadr b. Şümeyl, Basra’da geçim sıkıntısı çektiğinden doğduğu şehre dönmeye karar verdi. Aralarında çeşitli âlimlerin de bulunduğu kalabalık bir topluluk kendisini uğurlamaya geldi ve ülkelerinden ayrılması sebebiyle üzüntülerini dile getirdi. Nadr, Mirbed panayır alanına gelindiğinde yaptığı konuşmada günlük 1 kile bakla kadar nafaka temin edebildiği takdirde Basralılar’ı terketmeyeceğini söyledi, orada bulunanlar arasından bunu üstlenecek bir kimsenin çıkmaması üzerine de yoluna devam etti. Ebû Ubeyde, Mes̱âlibü’l-ʿArab adlı eserinde bu olayı Araplar’ın ve Basralılar’ın vefasızlık örneği olarak kaydeder (a.g.e., III, 348-349).

Merv’de yoksulluktan kurtulup servete kavuşan İbn Şümeyl oranın önde gelen âlimlerinden biri oldu ve Me’mûn tarafından Merv kadılığına getirildi. Bir yandan görevini yürütürken bir yandan da Merv’de sünnet ve hadis çalışmalarını başlattı ve bunu giderek yaygınlaştırdı. Abbâsî sarayında düzenlenen dil, edebiyat, şiir ve ilim meclislerine iştirak etti, bu alanlardaki ilmî kudretini gösterme fırsatı buldu, Me’mûn ve çevresi tarafından verilen hediyelerle serveti daha da arttı. Bir defasında nâdir kullanılan bir kelimedeki sorunu çözmesi üzerine Me’mûn ile veziri Fazl b. Sehl’den 80.000 dirhem aldığı kaydedilir (Ebû Bekir ez-Zübeydî, s. 60). Nadr, Buhârî’ye dayanan bir rivayete göre Zilhicce 204 (Mayıs-Haziran 820), İbn Kuteybe’ye göre ise 203 (819) yılında Merv’de vefat etti.

Eserleri. 1. Kitâbü’ṣ-Ṣıfât fi’l-luġa. İnsan ve özellikle kadın, ayrıca deve, davar, kuş, dağ, ova, güneş, ay, gece, gündüz, yiyecek ve içecekler, kuyular, göletler, üzüm, şarap, yağmur, bulut, sel, rüzgâr, bitki, ağaç ve cömertlik gibi değişik konulardaki garîb kelimeleri açıklayan bir konu sözlüğü olup öğrencisi Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’a ait el-Ġarîbü’l-Muṣannef’in temel kaynaklarındandır. Eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

2. Risâle fi’l-ḥurûfi’l-ʿArabiyye. Hurûf-ı hecâ çeşitlerinin ve anlamlarının açıklandığı bu kitapçıkta yirmi iki çeşit elif, beş bâ, yedi tâ, beş sîn, beş kâf, sekiz nûn, on dört vâv, sekiz he ve on iki çeşit “yâ”dan söz edilir. Risâle, Auguste Haffner – P. L. Cheikho tarafından bazı kadim sözlük risâlelerini kapsayan el-Bulġa fî şüẕûri’l-luġa adlı eser içinde yayımlanmıştır (Beyrut 1914). Eseri ayrıca Hibetüddin el-Hüseyn Kitâb fî teşrîḥi’l-ḥurûf adıyla neşretmiştir (Mecelletü’l-ʿİlm, II/3 [Bağdad 1329], s. 128-133; el-Meşriḳ, XIV [Beyrut 1911], s. 265 vd.).

Müellifin diğer eserleri de şunlardır: Ġarîbü’l-ḥadîs̱, Kitâbü’l-Meʿânî, Kitâbü’l-Envâʾ, Kitâbü’s-Silâḥ, Kitâbü Ḫalḳı’l-feres, Kitâbü’l-Vuḥûş, Kitâbü’l-Cîm, Kitâbü’l-Meṣâdir, Kitâbü’ş-Şems ve’l-ḳamer (İbnü’l-Kıftî, III, 352; İbn Hallikân, V, 403-404). Nadr b. Şümeyl, Arap dilinin ilk tam sözlüğü olan Halîl b. Ahmed’e ait Kitâbü’l-ʿAyn’ın yöntemi ve muhtevasına dair geniş bir mukaddime yazmıştır (el-Medḫal [el-Müdḫil] ilâ Kitâbi’l-ʿAyn). Bir görüşe göre bu sözlüğün planı ve tasarımı ile başlangıcı Halîl’e, ikmali ise başta İbn Şümeyl olmak üzere Halîl’in öğrencilerine aittir (İbn Hallikân, V, 398).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 281-282 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.