MÜTEVEKKİL-ALELLAH, Ahmed b. Süleyman

500 (1106) yılında Hûs’ta doğdu. Yemen’de birinci Zeydîler Devleti’ni kuran Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin’in soyundandır. Zeyd b. Hasan b. Ali el-Beyhakī’den fıkıh, Seyyid Hasan b. Muhammed el-Hâdevî, Abdullah b. Ali el-Ansî ve İshak b. Ahmed b. Abdülbâis’ten dinî ilimleri okudu. 532’de (1137-38) imamlığını ilân edip Sa‘de ve civarında halkı kendisine biat etmeye çağırdı. Daha sonra Emlah ve Necran’da davet faaliyetini sürdürdü. Kısa sürede şöhreti Yemen’in her tarafına yayıldı. Necran, Zebîd ve Cevf’te büyük ilgi gördü. Berat şehrindeki Dühme kabilesi de ona itaat arzetti. Sultan Hâtim b. Ahmed b. İmrân’ın etrafında toplanıp Mütevekkil-Alellah’a karşı mücadele bayrağını açan Hemdânîler 533’te (1138-39) 700 süvariyle San‘a’ya girdiler. Mütevekkil-Alellah 535’te (1140-41) Sa‘de’deki kabilelerin desteğini sağlayıp Cevf’e geçince onlar da bağlılık arzetti. Mütevekkil, kendisine muhalefet eden Benî Rebîa kabilesini bozguna uğratıp yurtlarını tahrip ettikten sonra büyük bir kalabalıkla Sa‘de’ye döndü. Buradan Zemâr’a bağlı Cebceb’e geçti. Ertesi yıl birçok kabile elçilik heyetleri gönderip kendisini imam olarak tanıdıklarını ve biat ettiklerini bildirdiler. 545’te (1150) Yemen’in muhtelif şehirlerine giderek İslâm’a aykırı davranışlarda bulunanları cezalandıran Mütevekkil aynı yıl San‘a halkının daveti üzerine yola çıktı. Beytibevs denilen yerde konakladığı sırada Hadûr halkıyla Benî Şihâb kabilesi gelip biat etti. Burada iken San‘a’ya gönderdiği bir adamının Sultan Hâtim tarafından yakalanıp sorguya çekilmesi üzerine taraflar arasında savaş rüzgârları esmeye başladı. Mütevekkil, Mezhic ve Havlân kabilelerinin desteğini sağladıktan sonra San‘a üzerine yürüdü. Hemdânî Sultanı Hâtim b. Ahmed ona karşı koyamayacağını anlayıp itaat arzettiyse de kabul edilmedi. Mütevekkil’in taraftarları muhasarayı sürdürünce San‘alılar eman dilediler. Sultan Hâtim, yakın adamları ve eşrafıyla birlikte Beytibevs’e gidip İmam Mütevekkil’in huzuruna çıktı, Kâ‘b b. Züheyr’in ünlü şiirini okuyup af diledi. İmam da onu ve adamlarını affettiğini bildirdi. Mütevekkil ertesi gün San‘a’da muhteşem bir törenle karşılandı (545/1150). Meşhur Kadı Ca‘fer b. Ahmed’i San‘a kadılığına tayin etti. Bir süre sonra İmam Mütevekkil ile Sultan Hâtim arasında ihtilâf çıktı. İmam Mütevekkil’in San‘a dışında bulunmasını fırsat bilen Sultan Hâtim 547’de (1152) San‘a’ya girmeyi başardı ve 556 (1161) yılında vefat edinceye kadar San‘a’nın hâkimiyetini elinde tuttu.

Yemen’in çeşitli şehirlerinden gelen haberleri değerlendiren ve İslâm’a aykırı hareket edenleri şiddetle cezalandıran Mütevekkil bu amaçla 549’da (1154) Sa‘de’ye yürüyüp yedi ay boyunca şehri kuşattı, halkın af dilemesi üzerine kuşatmaya son verdi. Ertesi yıl Mezhic ve diğer bazı kabilelerden oluşturduğu 3000 süvariyle Bâtınîler ve Hemdânî Sultanı Hâtim’in kuvvetleriyle savaştı. Savaşın ilk safhalarında mağlûp olduysa da ardından toparlanıp onları bozguna uğrattı. Daha sonra San‘a üzerine yürüyüp Hemdânîler’in Gumdân’da yaptırdığı müstahkem geçitleri yıktırdı. 553 (1158) yılında halkın davetiyle Zebîd’e yürüdü. Sultan Hâtim Ramazan 556’da (Ağustos 1161) San‘a’da ölünce İmam Mütevekkil güçlü bir düşmanından kurtulmuş oldu. 565’te (1169-70) Kāsımîler’den Kāsım b. Ali el-İyânî ile yaptığı bir savaşta beklenmedik bir saldırıya mâruz kalıp esir düşen İmam Mütevekkil, Hemdânî Sultanı Ali b. Hâtim’in aracılığıyla serbest bırakıldı.

Mütevekkil-Alellah, Rebîülâhir 566’da (Aralık 1170) Havlân b. Âmir’e ait topraklardaki Hîdân şehrinde vefat etti. İyi bir şair ve edip, fıkıh, tefsir, hadis ve münazara ilimlerinde büyük bir âlim olan Mütevekkil-Alellah, Zeydîliği parçalamaya çalışmakla itham ettiği Mutarrifiyye ile Hüseyniyye’yi şiddetle eleştirmiş, Mutarrifiyye aleyhinde çeşitli kitaplar yazmıştır. Taberistan Zeydîleri ile Yemen Zeydîleri arasında bir fark görmeyip her ikisinin de aynı kökten doğduğunu savunarak Zeydiyye’nin birliğini sağlamaya çalışmıştır. Onun zamanında Şiî-Mu‘tezilî düşünce Yemen’de yayılma imkânı bulmuştur.

Önemli eserleri şunlardır: Uṣûlü’l-aḥkâm fi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm, Ḥaḳāʾiḳu’l-maʿrife fî maʿrifeti’n-naẓar ve vücûbih, el-Ḥikmetü’d-dürriyye ve’d-delâleti’n-nebeviyye (Nûriyye), er-Risâletü’l-vâżıḥatü’ṣ-ṣâdıḳa fî tebyîni irtidâdi’l-fırḳati’l-mâriḳati’l-Muṭarrifiyyeti’ṭ-ṭabîʿiyyeti’z-zenâdıḳa, er-Risâletü’l-Hâşimiyye li-ünfi’ḍ-ḍalâl min meẕhebi’l-Muṭarrifiyyeti’l-cehhâl, ez-Zâhir fî uṣûli’l-fıḳh, Dîvânü şiʿri’l-İmâm el-Mütevekkil-ʿAlellāh Aḥmed b. Süleymân, Ḳaṣîdetü’l-İmâm el-Mütevekkil ilâ Neşvân el-Ḥimyerî, er-Risâletü’l-Mütevekkiliyye fî hetki estâri’l-İsmâʿîliyye, Kitâbü’l-ʿUmde Şerḥu’r-Risâleti’l-Hâşimiyye (yazma nüshaları ve diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 699; Abdullah Muhammed el-Habeşî, s. 589-591; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 114-116).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 211-212 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.