https://islamansiklopedisi.org.tr/mustansir-billah-ahmed-b-muhammed
Halife Zâhir-Biemrillâh’ın oğludur. Yeğeni ve Bağdat Abbâsî halifelerinin sonuncusu Müsta‘sım-Billâh tarafından hapse atılmasından önceki hayatına dair bilgi yoktur. Moğol istilâsı sırasında serbest bırakılınca bazı yakınları ve hizmetçileriyle beraber Irâk-ı Arab’a gidip oraya yerleşti. Yaklaşık üç buçuk yıl sonra Aynicâlût’ta Moğollar’ı yenerek büyük itibar kazanan Memlükler’in başına Sultan I. Baybars’ın geçtiğini duyunca Dımaşk’a gitti. Orada iken Sultan Baybars tarafından Kahire’ye davet edildi. Hizmetine verilen resmî görevlilerin eşliğinde Kahire’ye geldiğinde sultan, başkadı, emîrler, devlet erkânı, ulemâ, eşraf ile müslüman, yahudi ve hıristiyan halkın katıldığı muhteşem bir törenle karşılandı (9 Receb 659 / 9 Haziran 1261). Sultan Baybars kendisine karşı son derece saygılı davrandı ve onu Kal‘atülcebel’de bir köşke yerleştirdi.
13 Receb 659 (13 Haziran 1261) tarihinde devlet erkânı ve kadıların katıldığı bir toplantıda başkadının huzurunda soy kütüğü okundu, kendisiyle birlikte gelenlerin şahitliğiyle Abbâsî ailesinden olduğu belirlendi ve el-Müstansır-Billâh lakabıyla halife ilân edildi. Önce Kādılkudât Tâceddin, ardından sultan ve şeyhülislâm İzzeddin İbn Abdüsselâm, emîrler ve kadılar kendisine biat etti (Safedî, VII, 385). Böylece üç buçuk yıllık bir aradan sonra Abbâsî hilâfeti Mısır’da yeniden kurulmuş oldu. Biat merasiminin ardından Kahire’de bir alay düzenlendi. Baybars, bütün eyaletlere Müstansır-Billâh adına biat alınmasını ve hutbede önce onun adının okunmasını bildirdi. Kestirdiği sikkeye adını sultanın adıyla birlikte yazdırdı.
Önceki halifelerden birinin lakabını kullanan ilk halife olan Müstansır-Billâh, 17 Receb 659’da (17 Haziran 1261) Kal‘atülcebel Camii’nde okuduğu hutbede Abbâsî ailesinin şerefinden bahsetti ve Baybars için hayır duada bulundu. 4 Şâban (4 Temmuz) günü Kahire dışında kurulan saltanat otağında Baybars’a sultanlık hil‘ati ve tacı giydirdi. Reîsülküttâb Fahreddin b. Lokmân, Müstansır tarafından Baybars’ın sultanlığı için yazdırılan taklidi okudu. Müstansır, taklidinde “kasîmü emîri’l-mü’minîn” unvanı verdiği Baybars’ı Mısır, Suriye, Diyarbekir, Hicaz, Yemen ve Fırat havzasıyla fethedilecek yeni ülkelerin sultanlığına tayin ettiğini bildiriyordu.
Müstansır-Billâh, halife ilân edildiği günlerden itibaren atalarının başşehri Bağdat’ı Moğollar’dan kurtarmayı düşünmüş, bu hususta Sultan Baybars’tan hem teşvik hem askerî ve malî destek görmüştür. Sultan halifeyi Bağdat üzerine göndermek için gerekli idarî ve askerî hazırlıkları başlattı. Emrine atabeg, üstâdüddâr, hâcib ve kâtip gibi memurlar tayin etti. 19 Ramazan 659’da (17 Ağustos 1261) Kahire’den ayrılan halife ve sultan 7 Zilkade’de (3 Ekim) Dımaşk’a ulaştılar. Baybars halifeyi Musul, Sincar ve el-Cezîre emîrlerinin oğullarıyla birlikte hazırlanan ordunun başında Irak üzerine gönderdikten sonra kendisi Mısır’a döndü. Türkmen, Arap ve bedevîlerden oluşan ordusuyla Âne’ye ulaştığında Abbâsî ailesinden olup Halep Emîri Akkuş el-Berlî (Bürlî) tarafından Hâkim-Biemrillâh lakabıyla halife ilân edilen Ebü’l-Abbas Ahmed 700 kişiyle o bölgeye geldi. Yapılan görüşmeler sonunda Hâkim can güvenliğinin sağlanması şartıyla Müstansır’a itaat etmeyi kabul etti. Müstansır-Billâh bu olayın ardından kendisine teslim olmayı kabul eden Hadîse şehrine gitti, daha sonra Hît’e yönelerek 29 Zilhicce 659 (24 Kasım 1261) günü şehri ele geçirdi. Bu arada Irak’taki Moğol kumandanı Karabuga, Müstansır’ın geldiğini duyunca derhal harekete geçti. Hît civarında yapılan savaşta (3 Muharrem 660 / 28 Kasım 1261) ağır bir yenilgiye uğrayan Müstansır’ın savaş sırasında öldürüldüğü veya yaralı olarak kurtulup bir süre sonra öldüğü kaydedilmektedir. Yerine Hâkim-Biemrillâh halife ilân edildi (661/1262).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Abdüzzâhir, er-Ravżü’z-zâhir fî sîreti’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir (nşr. Abdülazîz el-Huveytır), Riyad 1396/1976, s. 99-112.
İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb, IV, 196-197.
Yûnînî, Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, Haydarâbâd 1374/1954, I, 441-456.
İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-dürer, VIII, 72-74.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXIII, 168-171.
a.mlf., el-ʿİber, III, 293.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XXIV, 200.
Zeynüddin İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî), Beyrut 1389/1970, II, 305-306.
Safedî, el-Vâfî, VII, 384-386.
İbn Dokmak, el-Cevherü’s̱-s̱emîn (nşr. M. Kemâleddin İzzeddin Ali), Beyrut 1405/1985, I, 224-228.
Kalkaşendî, Meʾâs̱irü’l-inâfe, II, 111-114.
Makrîzî, es-Sülûk, I, 448-451, 457-467.
Bedreddin el-Aynî, ʿİḳdü’l-cümân (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), Kahire 1407/1987, I, 293-301, 310-311, 328-329.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 109-119.
a.mlf., el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, II, 72-78.
a.mlf., Mevridü’l-leṭâfe (nşr. Nebîl M. Abdülazîz Ahmed), Kahire 1997, I, 236-239.
Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, II, 52-59.
a.mlf., Târîḫu’l-ḫulefâʾ (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1371/1952, s. 477-478.
İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, I/1, s. 312-317.
Diyarbekrî, Târîḫu’l-ḫamîs, II, 378.
P. Thorau, The Lion of Egypt: Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth Century (trc. P. M. Holt), London-New York 1987, s. 110-119.
Ali Aktan, “Mısır’da Abbâsi Halifeleri”, TTK Belleten, LV/214 (1991), s. 617-619.
P. M. Holt, “Mustanṣır”, EI2 (Fr.), VII, 729-730.
