MÜSLÜMAN KONGRELERİ

Ruslar’ın 1904-1905 Rus-Japon savaşında yenilgiye uğraması, rejime muhalif kesimlere ve Çarlık hâkimiyetinde yaşayan milletlere gizli olarak yürüttükleri siyasî faaliyetlerini açıkça sürdürme imkânı sağladı. Daha savaş devam ederken ülkenin çeşitli şehirlerinde hürriyet ve eşitlik ilkeleri temelinde devleti yeniden ıslah maksadıyla toplantılar yapıldı. Rusya’da muhalefeti oluşturan grupların temsilcilerinin Ekim 1904’te Moskova’da, Kasım ayında Petersburg’da şehrin yöneticileriyle gerçekleştirdikleri toplantıda bazı kararlar alındı. Moskova toplantısının kararlarını ele geçiren Abdürreşid İbrahim, bunlardan cesaret alarak o sırada İçişleri Bakanlığı’na tayin edilen Svyatapolk Mirskiy’i Petersburg’da ziyaret edip Rusya Türkleri’nin taleplerini bildirdi. Talepleri olumlu karşılayan bakan bu konuda kendisine resmen başvurulmasını istedi. Bu olay Rusya Türkleri’nin resmî temsilcilerini seçme sürecini başlatmış, seçilen temsilciler 1905-1917 yılları arasında beş kongre gerçekleştirmiştir. Bu kongreler “müslüman kongreleri, müslüman cemiyeti, müslümanların resmî nedveleri, müslümanların cığılışı” gibi adlarla anılmıştır.

Birinci Kongre (Ağustos 1905). Abdürreşid İbrahim, Petersburg dönüşü Ufa’da Orenburg Dinî İdaresi’nin (müftülük) yeniden düzenlenmesi, idare meclisinin sayısının arttırılması, idarenin masraflarının karşılanması için Kur’ân-ı Kerîm’in sadece bu kurum tarafından bastırılması, mektep ve medreselerin buraya bağlanması ve her vilâyette şubelerinin açılması gibi teklifler içeren bir lâyiha hazırlayarak meclise sundu. Ancak bu lâyiha meclis üyelerince bir hayal olarak nitelendirildi. Bunun üzerine görüşlerini anlatmak için çeşitli şehirlerde küçük çaplı toplantılar yapan Abdürreşid İbrahim beklediği desteği bulamamasına rağmen ümidini yitirmedi. Ufa’ya döndüğünde şehrin ileri gelenlerinden Bünyamin Ahtemov, Muhammed Tevkilev ve Haydar Sırtlanov lâyihayı memnuniyetle karşıladıklarını ve kendisine destek vermeye hazır olduklarını bildirdiler. Ufa’dan Troisk şehrine geçen Abdürreşid İbrahim, Veli Bay Yauşev ve Hacı Ahmed Rahmanov gibi zengin kişilerden yardım sözü alınca Kızılyar’a gitti. Burada yapılan toplantıda Kızılyarlılar’ın resmî delegesi seçildi. Petersburg’da çeşitli temaslarda bulunduktan sonra Kazan’a geçti. Yusuf Akçura’nın evinde Bünyamin Ahtemov’un da katıldığı görüşmede Kazan’da genel bir toplantı yapılması kararlaştırıldı. Yusuf Akçura’nın organize ettiği, Kazan ileri gelenleriyle bazı imamların çağrıldığı ve elli-altmış kişinin katıldığı toplantıda Abdürreşid İbrahim’in lâyihası esas alınarak yeni bir lâyiha hazırlama görevi Seyid Gerey Alkin’e verildi. Ardından yapılan ikinci toplantıda Seyid Gerey’in hazırladığı lâyiha görüşülüp kabul edildi ve bir heyet tarafından İçişleri bakanına bildirilmesine karar verildi. Ayrıca Petersburg’da geniş katılımlı bir toplantı yapılması konusunda anlaşmaya varıldı. Aynı günlerde Türkler’in yoğun olarak yaşadığı bölgelerin temsilcileri de Petersburg’a gidip kendi bölgeleriyle ilgili isteklerini İçişleri bakanına sundular; ancak bir netice elde edilemedi. 8 (21) Nisan 1905’te Petersburg’da Abdürreşid İbrahim’in evinde bir araya gelen Ali Merdan Topçubaşı, Ağaoğlu Ahmet, Ali Hüseyinzâde, Muhammed Âlim Maksud, Bünyamin Ahtemov siyasî bir parti kurmaya karar verdiler. Kırım’dan Petersburg’a gelen Gaspıralı İsmâil Bey de bu fikre katıldı ve ilk toplantının Nijni Novgorod şehrinde yapılması kararlaştırıldı. Ağustos ayının 10’una doğru ülkenin çeşitli bölgelerinden delegeler Nijni Novgorod’a gelmeye başlayınca toplantı için validen iki defa izin istendi. Ancak vali, Nijni Novgorod’da ihtilâlci hareketler yüzünden ilân edilen sıkıyönetimi bahane ederek kongreye izin vermedi. Bunun üzerine toplantı Oka nehri üzerinde bir gemide yapıldı. 15 (28) Ağustos 1905’te başlayan toplantının başkanlığına Gaspıralı İsmâil Bey seçildi. Yirmi sekizi Kafkasya’dan, sekseni İdil-Ural bölgesi ve Kırım’dan olmak üzere 108 kişinin katıldığı toplantıda Rusya müslümanları birliği teşkilâtının kurulması, bunun on altı şubeye bölünmesi, müslümanların Ruslar’la eşit haklara sahip olması için çalışılması ve bu hususta Rus terakkîperverleriyle iş birliği yapılmasına karar verildi. Müslümanların bu ilk toplantısı siyasî bilgi, tecrübe ve basın desteğinden yoksun bir topluluk için başarılı bir adımdı. Ayrıca Rusya’da yaşayan Sünnî ve Şiî müslümanların temsilcilerinin ilk defa bu toplantıda bir araya gelmesi önemli bir gelişme sayılır.

İkinci Kongre (Ocak 1906). Birinci kongrede ikinci toplantının Kazan şubesince düzenlenmesi kararlaştırılmıştı. Kazan komitesi üyesi Yusuf Akçura kongrenin 16 (29) Ocak’ta Moskova’da toplanacağını delegelere bildirdi. Ancak hükümetten izin alınamayınca toplantı yeri Petersburg olarak değiştirildi. Rusya’nın çeşitli bölgelerinden gelen delegeler 15 Ocak günü toplantının yapılacağı salona geldiklerinde hükümetin toplantıyı yasakladığını öğrendiler. Ertesi gün izin için tekrar başvurulduysa da bir sonuç alınamadı. 18 (31) Ocak’ta İçişleri Bakanlığı’na giden kongre temsilcileri bakan tarafından kabul edilmedi. Bunun üzerine delegeler, Cem‘iyyet-i Hayriyye Dairesi’nde bir toplantı yaparak Ali Merdan Topçubaşı’nın hazırladığı Rusya Müslümanları İttifakı Nizamnâmesi’ni müzakereye başladılar. 22 Ocak’ta (2 Şubat) Petersburg gazetelerinde hükümetin her türlü toplantıya izin verdiği haberi yayımlanınca ertesi gün elliden fazla delege Muhammed Âlim Maksud’un evinde bir araya geldi. Toplantıya katılanlar Rusya müslümanlarının ittifakı için çalışacaklarına dair yemin ettiler. Kabul edilen nizamnâmeye göre Rusya Müslümanlarının İttifakı adı verilen teşkilâtın bir merkez komitesi olacak ve bütün Rusya on altı bölgeye ayrılacaktı. Her bölgede mahallî meclisler oluşturulacak ve meclis üyeleri o bölgede toplanacak kongre tarafından seçilecekti. Her yılın 15 Ağustosunda merkezlerden birinde genel kongre yapılacaktı. Ayrıca müslümanların sayısına göre Duma’ya milletvekili göndermek için Rusya hükümetine başvurulmasına karar verildi. Toplantıda Rus siyasî partileriyle iş birliği meselesi de görüşüldü ve alınan kararlar bir dilekçeyle hükümete bildirildi.

Üçüncü Kongre (Ağustos 1906). Abdürreşid İbrahim, Muhammed Âlim Maksud ve Lutfullah İshakov, üç ay boyunca mücadele verdikten sonra hükümetten 1 (14) Ağustos 1906’da siyasî meseleleri tartışmamak şartıyla Nijni Novgorod’da bir kongre düzenlemek için izin aldılar. Kongrede Rusya müslümanlarının dinî meseleleri, ilk mekteplerle dinî medreselerin ıslahı, imam, öğretmen ve müderrislerin durumlarının düzeltilmesi gibi konular görüşülecekti. Delegeler ağustos ayının başlarında Nijni Novgorod’a gelmeye başladılar. Gaspıralı İsmâil, Seyid Gerey Alkin ve Ali Merdan Topçubaşı, alınan izin çerçevesinde kongrenin dinî bir toplantı niteliğine büründüğünü söyleyerek kongreyi boykot etme tehdidinde bulundular. 16 (29) Ağustos’ta esnaf kulübü salonunda başlayan kongreye resmî izne dayandığı için önceki kongrelere oranla büyük bir katılım oldu. Kongrenin başkanlığına Ali Merdan Topçubaşı getirildi. Abdürreşid İbrahim tarafından hazırlanan gündeme siyasî mahiyette bir madde konulmaması tepkiyle karşılandı. İttifakın önderleri, kültür meseleleriyle uğraşmaktan ziyade müslümanları siyasî bir teşkilât içinde toplamayı arzuluyordu. Bu hususta Yusuf Akçura ile Gaspıralı İsmâil uzun konuşmalar yaptılar. Kongrenin müzakere ettiği konular arasında en önemlisi yine eğitim meselesiydi. Kazanlı öğretmen-molla Abdullah Apanayev başkanlığında oluşturulan on beş kişilik komisyon Rusya müslümanlarının eğitim hayatıyla ilgili bir rapor hazırladı. Buna göre Rusya müslümanlarının eğitim sistemi her bölgede aynı olacak, mekteplerde mahallî ağızlarla birlikte Türkler’i birleştirici edebî Türkçe (Türkiye Türkçesi) okutulup öğretilecekti. Kongrede görüşülen meselelerden biri de dinî-ruhanî müesseselerin ıslahı idi. Komisyon, on üç maddeden oluşan raporunda Rusya müslümanlarının dinî kurumlarına ait mevcut kanun ve hükümlerin değiştirilmesi, müftülerin halk tarafından seçilmesi, bütün müslüman önderlerin hukuken Rus papazlarıyla aynı seviyeye getirilmesi teklif ediliyordu. Ayrıca kongre başkanı Ali Merdan Topçubaşı’nın, Kafkasya’daki Sünnîlik ve Şiîlik gibi mezhep ayrılıklarının teşkilât yönetiminde hiçbir etkisinin olmaması gerektiği hususundaki teklifi kabul edildi. Toplantıya katılanların tamamı “usûl-i cedîd”i benimsedi.

Bu kongreden sonra Rus hükümeti müslümanların meselelerini görüşmek üzere üç danışma toplantısı düzenledi. 1907’de Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan ibtidâî mekteplerle ilgili ilk toplantıya İbrahim Akçurin ile Duma üyesi Mirza Ayaz Yenikiyev katıldı. Bu toplantıda Rusya müslümanlarını ayağa kaldıran “31 Mart kararları” kabul edildi. Müslümanlardan bu derecede bir tepki beklemeyen hükümet toplantıda alınan kararları daha sonra iki defa değiştirmek zorunda kaldı. İkinci toplantı 14-15 Aralık 1913’te Ufa’da gerçekleştirildi. Yabancı Dinler İdaresi’nin düzenlediği bu toplantıda mektep ve medreselerle ilgili önemli kararlar alındı ve hükümete sunuldu. Rusça ve Tatarca olarak yayımlanan kararlar müslüman halk tarafından benimsendi. Yine aynı kurumun 30 Nisan 1914’te tertip ettiği ve Rusya müslümanlarını ilgilendiren çok önemli meselelerin müzakere edildiği toplantıda müslümanlardan temsilci çağrılmadı. Bunun üzerine müslümanlar Petersburg’da yeni bir toplantı yapmak istediler. Duma üyesi Tevkilev, Petersburg’da 6 Mayıs 1914’te bir toplantı düzenlemek istediklerini İçişleri bakanına bildirince 10-25 Haziran tarihleri arasında toplantı yapılmasına izin verildi.

Dördüncü Kongre (Haziran 1914). Hükümet Petersburg’daki kongreye müsaade etmekle birlikte faaliyet sahasını kısıtladı. Gazetecilerin kongreyi takip etmesi yasaklandı. 15 Haziran 1914’te Hasan Ata Muhammedov tarafından açılan kongreye Rusya’nın çeşitli bölgelerinden otuz bir delege katıldı. Üç komisyon oluşturularak çalışmalara başlandı. Duma üyesi Bünyamin Ahtemov, Kafkasya ve Kırım müftülüklerinin Orenburg Müftülüğü’ne göre daha fazla haklara sahip bulunduğunu ve mahkeme-i şer‘iyyenin ıslah edilmesi gerektiğini belirtti. Sadri Maksudi (Arsal), konuşmasında 20 milyonluk bir topluluğa hizmet eden mahkeme-i şer‘iyyeye yıllık sadece 6000 ruble tahsis edilmesini eleştirdi. Türkistan delegesi General Yenikiyev, Türkistan’daki Ruslaştırma taraftarlarının müslümanların eğitimini engelleme yoluna gittiklerini, Kırgız delegesi Karatayev, Kırgızlar’ın 1868 yılından beri dinî idareden, mektep ve medreselerden mahrum olduklarını söyledi. Kırım delegesi Mustafa Müftüzâde, Kırım Mahkeme-i Şer‘iyyesi ile ilgili bir konuşma yaptı. Ayrıca hükümetin müslümanlara ait mekteplerde fen derslerinin okutulmasına karşı olmasının sebebini anlayamadığını bildirdi. Toplantının sonunda din adamları ve bölge temsilcilerinden oluşan meclislerin açılması, müslümanların mektep ve medreselerinin Eğitim Bakanlığı’ndan alınarak dinî idarelere geri verilmesi, dinî mektep ve medreselerin müstakil olması, cami ve medrese inşasına ruhanî idarelerin de katılması kararı alındı. Kafkas Dinî İdaresi hakkında hazırlanan lâyihanın Duma’nın kış dönemi çalışmalarında müslüman temsilcileri tarafından Duma gündemine konulması kararlaştırıldı. Ayrıca mektep ve medreseler, vakıflar, vilâyet meclisleri, şer‘î mahkemeler, müftü ve şeyhülislâmlar hakkında 119 maddelik bir lâyiha kabul edildi. Bu maddeler arasında siyasî mahiyetteki tek talep, Türkistan ve Bozkır (Dala) eyaleti Kırgızlar’ına da (Kazak) Duma’ya temsilci gönderme hakkının tanınmasıydı.

Beşinci Kongre (Mayıs 1917). Bu kongre, Rusya’da yaşayan Türk ve müslümanların katıldığı genel bir toplantı olması sebebiyle Bütün Rusya Müslümanlarının Umumi Kurultayı olarak da adlandırılmaktadır. Kongrenin zabıtları da aynı adla yayımlanmıştır. 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra Rusya’da kurulan geçici hükümetin siyasî toplantılara izin vermesinin ardından Türkler 1914 yılından beri ara verdikleri siyasî mahiyetteki toplantılara yeniden başladılar. Duma’daki müslüman üyelerin gayretiyle iki ay gibi kısa bir sürede olağan üstü bir kongre için gerekli zemin hazırlandı. Türk ve müslümanların yaşadığı bölgelerden ve çeşitli kesimden 450 civarında delegeye davetiye yollandı, ardından delege sayısı iki katına çıkarıldı. Davetsiz gelenlerle birlikte 980 delegenin katıldığı kongrenin en ilginç yanı 112 kadın delegenin ilk defa kurultaya iştirak etmesiydi. Kongre, bir okul binasında Rusya Müslümanları Geçici Merkez Bürosu başkanı Kafkasyalı Ahmet Salihov’un başkanlığında 1 (14) Mayıs 1917 tarihinde çalışmalarına başladı. Kongreye katılan Yabancı Dinler Dairesi başkanı Kotlayerski, konuşmasının büyük kısmını Rus İmparatorluğu’nda yaşayan müslümanların ve Rus olmayan milletlerin din, dil ve eğitim meselelerine ayırarak geçmişte yapılan hataların yeni dönemde tekrarlanmaması için hükümetin gayret göstereceğini, fakat Rusya’dan ayrılma taraftarı olan milletlere bu hakkın verilmeyeceğini belirtti. Ali Merdan Topçubaşı, geçmiş dönemdeki baskı ve zulümleri protesto ederek geçici hükümetten isteklerini açıkladı. Letonya, Litvanya ve Polonya millî teşkilâtlarından gelen misafirler Rusya’nın sadece Ruslar’a ait olmadığını belirterek İslâmiyet hakkında olumlu konuşmalar yaptılar. Kazan Kadınlar Kongresi adına konuşan Zahide Burnaşova kadın-erkek eşitliğini savundu. Başkanlık divanı, geçici büro tarafından hazırlanan programı kabul ederek Rusya’nın gelecekteki idare şekli, işçiler, toprak-su, kadın-kız, kurucu meclis seçimleri için hazırlık, savaş ve askerî teşkilât, dinî ve medenî işler, eğitim ve mahallî idareler adlı dokuz komisyon oluşturdu. Ahmed Salihov konuşmasında Rusya’nın gelecekte parlamenter bir halk cumhuriyeti olmasını ve müslümanların millî-medenî özerkliklerinin anayasa tarafından garanti altına alınmasını talep etti. Mehmed Emin Resulzâde, Azerbaycan, Dağıstan, Türkistan gibi ayrı özelliklere mâlik olan Türk kavimleri için özerklik istediklerini söyledi. Yapılan oylama sonunda Resulzâde’nin federal düzen kurma görüşü çoğunlukla kabul edildi. İlyas Alkin’in başkanlığında yapılan oturumda İç Rusya, Sibirya ve Kazakistan Müslümanları Dinî İdaresi’nin seçimleri yapıldı. Kongrenin önemli gündem maddelerinden biri de müslüman kadının geleceği konusuydu. Sert müzakereler neticesinde, Mûsâ Cârullah Bigi ve Âlimcan Barudî gibi din âlimlerinin fikirlerine müracaat edilerek 24-27 Nisan’da (7-10 Mayıs) Kazan’da yapılan Kadınlar Kurultayı’nda alınan kararlar benimsendi. Kadınla erkeğin dinen eşit olduğunu, kadınların siyasî, içtimaî faaliyetlere ve seçimlere katılabileceğini, nikâh sırasında her iki tarafın da rızasının alınmasını, kadınlara boşanma hakkı verilmesini savunan, birden çok kadınla evlenmeyi yasaklayan bu kararların şeriata uygun olmadığını beyan eden 191 imzalı bir önerge kongre başkanlığına sunuldu. Kırım Mahkeme-i Şer‘iyyesi üyeleri de kararları protesto ettiklerini bildirdiler. Türkistan temsilcileri adına bir yazı gönderen on beş kişi de aynı görüşteydi. Öte yandan kongrede merkezî müslüman şûrası (millî şûra) kurulması teklif edildi. Bu konuda kongrenin ikinci oturumunda bir konuşma yapan Ömer Tiregulov hürriyetin ilânıyla birlikte müslümanlar bürosu, halk komitesi, vatandaşlık, fikir dağıtma cemiyeti gibi adlarla birçok millî teşkilâtın kurulmasına rağmen daha önce Duma’da bir tek siyasî teşkilâtın (müslüman fraksiyonu) bulunduğunu belirterek kurulması düşünülen etkili bir siyasî teşkilâtın niteliğine dair düşüncelerini kongreye sundu. Oylama sonunda millî şûradan önce kurucu meclis için yapılacak seçim kampanyasında uygulanacak stratejinin tesbitine öncelik verilmesi kararlaştırıldı. Rusya’da yaşayan hemen hemen bütün Türk boylarının farklı görüşlere sahip temsilcilerinin fikirlerini ilk defa açıkça ifade edebilmiş olmaları beşinci kongrenin en önemli özelliği olarak dikkat çekmektedir. Çarlık rejiminin çöküşünden sonra Rusya’da geniş bir hürriyet havasının esmesi, Türk boylarının ortak düşmana karşı bir Türk birliğinin oluşturulması gerektiği hususunu görmelerini engellemiş, ayrıca her boy kendi bölgesel sorun ve çıkarlarını düşündüğünden bir gelişme sağlanamamış ve yapılan kongrelerden bir netice alınamamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 96-98 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.