MUĞNİ’l-LEBÎB

Müellif, nahiv ilminin bütün konularına ayırdığı bu eserine Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb adını vererek onun, okuyucuları nahiv ilminde ve özellikle cümle tahlillerinde (i‘rab) başka kitaplardan müstağni kıldığını ifade etmektedir. Ayrıca kendisini bu eseri yazmaya sevkeden sebeplerden birinin daha önce hazırladığı, Muġni’l-lebîb’in sekiz bölümünden dördünü kapsayan el-İʿrâb ʿan ḳavâʿidi’l-iʿrâb’ının büyük ilgi görmesi olduğunu belirtmektedir. İbn Hişâm, Mekke’de 749’da (1348) kaleme aldığı eserinin Mısır yolculuğu sırasında diğer bazı kitaplarıyla birlikte kaybolması üzerine kitabını 756’da (1355) Mekke’ye döndüğünde daha mükemmel şekilde tekrar yazmıştır. Müellif, ilk telifte kapalı ve zor anlaşılır bulduğu meseleleri bu ikincisinde çözdüğünü kaydetmektedir.

İbn Hişâm’ın en önemli eseri olan Muġni’l-lebîb bir girişle sekiz bölümden (bab) meydana gelmektedir. Kitapta edatlar, cümle ve şibhü’l-cümle ile ilgili hüküm, kural, yorum ve tahliller, cümle tahlilleriyle alâkalı meseleler, kurallar, bu konuda yapılabilecek hatalar ve diğer bazı meseleler ele alınmıştır. Arap gramerine dair o zamana kadar yazılan eserlerde takip edilen âmil-ma‘mûl-amel/i‘rab, merfûât-mansûbât-mecrûrât-meczûmât şeklindeki geleneksel tertibin aksine bu kitapta özgün bir yöntem izlenerek konular müfredler (mâna harfleri / edatlar) ve terkipler (cümle, şibhü’l-cümle) şeklinde iki ana bölüm ve sekiz alt bölüm halinde düzenlenmiştir. Bu özelliğiyle Muġni’l-lebîb daha müellifi hayattayken şöhrete kavuşmuş, Afrika’da da büyük rağbet görmüştür. Eserin muhtevasını tanıtan İbn Haldûn kitap ve müellifi hakkında takdirkâr ifadeler kullanmış, şârih İbnü’d-Demâmînî de bir şiirinde esere olan hayranlığını dile getirmiştir.

Kitapta nahiv meseleleri yanında sarf konuları, fonetik, belâgat, kısmen lehçe farklılıkları ve tefsire dair bazı konular üzerinde de durulmuştur. İbn Hişâm eski nahivcilerden naklettiği görüşleri, bazı gramer kuralları ile dil problemlerine dair aktardığı ihtilâfları açık bir şekilde ortaya koymuş, tercih etmek istediği görüşü mantıkî kurallar içinde etraflıca tartıştıktan sonra gerekçelerini sunmuştur. Kelimeleri fiil, isim, zarf ve harf olmaları açısından ele alan müellif her biri hakkında terkipte geçtiğini farzederek hüküm vermiş, incelemelerini Kur’an’ın çeşitli kıraatleri, hadis, atasözü, Arap edebiyatından getirdiği şâhidlerle delillendirip zengin misallerle açıklamıştır. Eserin orijinal yanlarından biri de sıkça başvurulan istitrat üslûbu olup bir münasebetle konunun dışına çıkılarak ayrıntılara ve faydalı bilgilere yer verilmiştir. Basra ve Kûfe başta olmak üzere Bağdat, Mısır ve Endülüs dil mekteplerinin görüşlerini tarafsız bir yaklaşımla ortaya koyan İbn Hişâm delilini güçlü bulduğu fikirleri tercih etmiştir. Müellif, başta Sîbeveyhi olmak üzere Basra mektebine mensup dilcilerin görüşlerine ağırlıklı olarak yer verdiği gibi Kûfe mektebine mensup Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Sa‘leb gibi âlimlerin onayladığı veya karşı çıktığı fikirlere de yer vermiştir (Muġni’l-lebîb, I, 152, 161, 233; II, 361). En çok nakilde bulunduğu Zemahşerî ile İbnü’l-Hâcib’in görüşlerinin çoğuna ve Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin görüşlerinin tamamına muhalefet etmektedir. İbn Bâbeşâz ile İbn Mu‘tî’den nakiller yapan müellif, Mısır ve Şam mekteplerinin temsilcisi kabul ettiği İbn Mâlik’in fikirlerinin çoğunu beğenmekle birlikte bazılarını yadırgamaktadır.

Muġni’l-lebîb üzerinde şerh, hâşiye, ihtisar ve nazma çekme şeklinde birçok çalışma yapılmış olup belli başlıları şunlardır: 1. İbnü’d-Demâmînî, Tuḥfetü’l-ġarîb fi’l-kelâm ʿalâ Muġni’l-lebîb. Takıyyüddin eş-Şümünnî’nin el-Münṣıf adlı şerhinin kenarında yayımlanmıştır (aş.bk.). Şârih esere iki şerh daha yazmıştır. 2. Takıyyüddin eş-Şümünnî, el-Münṣıf mine’l-kelâm ʿalâ Muġni’bni Hişâm (I-II, Kahire 1305). 3. Celâleddin es-Süyûtî, Şerḥu şevâhidi Muġni’l-lebîb (el-Fetḥu’l-ḳarîb bi-şevâhidi Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb). Muġni’l-lebîb’in en güzel şevâhid şerhlerinden biri olup birkaç defa basılmıştır (I-II, Tahran 1271; Kahire 1322; nşr. Ahmed Zâfir, I-II, Beyrut, ts.; nşr. Mahmûd eş-Şinkītî, Beyrut 1966). Kaynaklarda Süyûtî’nin el-Fetḥu’l-ḳarîb fî-ḥavâşî Muġni’l-lebîb, Tuḥfetü’l-ḥabîb bi-necâti Muġni’l-lebîb adlı şerhlerinden de söz edilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1753). 4. Abdülkādir el-Bağdâdî, Şerḥu ebyâti Muġni’l-lebîb (nşr. Abdülazîz Rebâh – Ahmed Yûsuf ed-Dekkāk, I-VI, Dımaşk 1973-1978). 5. İbn Molla (Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Halebî), Müntehâ emeli’l-erîb mine’l-kelâm ʿalâ Muġni’l-lebîb (Brockelmann, III, 1248). 6. Mustafa Remzî el-Antâkî, Ġunyetü’l-erîb ʿan şürûḥi Muġni’l-lebîb (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1754; Mecelletü’l-ves̱âʾiḳ ve’l-maḫṭûṭât, II/2 [Trablus 1987], s. 341-360, yazması için bk. el-Mektebetü’l-vataniyye [Tunus], nr. 1765). 7. Muhammed b. Ahmed ed-Desûkī, Ḥâşiye(tü’d-Desûḳī) ʿalâ Muġni’l-lebîb. Desûkī’nin Muġni’l-lebîb’in bir nüshasının kenarına yazdığı hâşiyeyi oğlu Mustafa kitap haline getirmiş, daha sonra kenarında Muġni’l-lebîb olduğu halde birkaç defa basılmıştır (I-II, Bulak 1286; Kahire 1287, 1299, 1305, 1306, 1358). Desûkī’nin ayrıca Şerḥu şevâhidi’l-Muġnî adlı bir çalışması vardır. 8. el-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî, Ḥâşiye ʿalâ Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. Kenarında Muġni’l-lebîb metniyle birlikte iki defa yayımlanmıştır (Kahire 1299, 1328). Abdülhâdî el-Ebyârî, bu hâşiyeye el-Ḳaṣrü’l-mebnî ʿalâ ḥavâşi’l-Muġnî adıyla bir hâşiye yazmıştır (I-II, Kahire 1301). 9. Muhammed Ali Tâhâ ed-Dürre, Fetḥu’l-ḳarîbi’l-mücîb iʿrâbü Şevâhidi Muġni’l-lebîb (I-IV, Humus 1390/1970).

Keşfü’ẓ-ẓunûn’da kaydedildiği üzere eser, Muhammed b. Abdülmecîd es-Sâmûlî tarafından Dîvânü’l-erîb fî muḫtaṣarı Muġni’l-lebîb adıyla ihtisar edilmiş ve bu ihtisara bir hâşiye yazılmıştır. Şemseddin Muhammed b. İbrâhim el-Bâcûrî ve Mevlânâ Ahmed et-Tâib el-Veysî de (Ḳurâżatü’ẕ-ẕeheb fî ʿilmeyi’n-naḥv ve’l-edeb) eseri ihtisar etmiştir. Ebü’n-Necâ b. Halef el-Mısrî, Muġni’l-lebîb’i Lübâbü’l-Muġnî adıyla manzum hale getirdikten sonra şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 3526).

Muġni’l-lebîb, müstakil olarak basıldığı gibi (Kahire 1305, 1307, 1317; Tahran 1274; Tebriz 1276) Sünbâvî ve Desûkī’nin hâşiyelerinin kenarında da yayımlanmıştır. Eserin ilmî neşri Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (I-II, Kahire, ts.) ve Mâzin el-Mübârek – Muhammed Ali Hamdullah (I-II, Dımaşk 1964) tarafından yapılmıştır. Adrian Gully, Grammar and Semantics in Medieval Arabic: A Study of Ibn-Hisham’s ‘Mughni l-Labib’ adlı eserinde (Richmond 1995) Muġni’l-lebîb’i gramer ve anlam bilimi yönünden incelemiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 383-384 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.