MUFADDAL ed-DABBÎ

Muhtemelen II. (VIII.) yüzyılın başlarında Kûfe’de doğmuştur (Ömer Ferruh, II, 119). Soyu Benî Sa‘lebe b. Seyyid b. Dabbe’ye ulaşır. Dedesi Ya‘lâ Rey, Hemedan ve Mâhin’in haracına memur edilmişti. Babası kadim Arap tarihine vâkıf bir râvi idi (Taberî, I, 2902; II, 1313). Semmâk b. Harb, Ebû İshak es-Sebîî, Âsım b. Behdele, Mücâhid İbnü’r-Rûmî, A‘meş, İbrâhim b. Muhâcir, Mugīre b. Mukassem gibi âlimlerden kıraat, hadis ve ahbâr dersleri aldı. Muhammed b. Abdullah el-Mehdî’nin kardeşi İbrâhim b. Abdullah’ın Abbâsî Halifesi Mansûr’a karşı 145 (762) yılında başlattığı isyana katıldığı için hapsedildiyse de daha sonra halife kendisini bağışlayarak oğlu Mehdî-Billâh’a mürebbî tayin etti. Kûfe’de yaşayan Mufaddal Arap dili ve edebiyatı üzerinde çalıştı, eğitim ve öğretimle meşgul oldu; Hârûnürreşîd döneminde Bağdat’a gitti (İbnü’l-Kıftî, III, 298). Hârûnürreşîd’in ve Îsâ b. Ca‘fer gibi devrin ileri gelenlerinin huzurunda Ali b. Hamza el-Kisâî ve Asmaî gibi âlimlerle şiir, tefsir ve dil meseleleri hakkında tartışmalar yaptı (Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, s. 14-15, 35-37).

Az kullanılan Arapça kelimeler, Arap grameri, Araplar’ın soy bilimi, eski Arap savaşları ve özellikle kadim Arap şiiri üzerindeki bilgisi ve rivayetleriyle meşhur olan Mufaddal, Câhiliye şiiri alanında otorite kabul edilmiş, bu konuda çağdaşı Hammâd er-Râviye’nin rakibi sayılmıştır. Câhiliye şiirinden yaptığı seçmeler Hammâd’ınkinden (el-Muʿallaḳāt) daha kapsamlıdır. Hammâd gibi o da “râviye” (büyük râvi) lakabıyla anılmış ve rivayetlerinin doğruluğu ile tanınmıştır. Zira Hammâd, Câhiliye şairleri adına şiirler uydurmak suretiyle kadim Arap şiirini ifsat etmekle itham edilmiştir (Yâkūt, XIII, 165-166). Halife Mehdî-Billâh ile Hârûnürreşîd’in Mufaddal’ın eski Arap şiiri konusundaki bilgilerinden yararlandığını, onların huzurunda kendisinin şairler ve şiir râvileriyle sohbetler yaptığını gösteren birçok rivayet vardır. İbnü’l-Kıftî, bunları derleyerek el-Mufaṣṣal fî aḫbâri’l-Mufaḍḍal adıyla bir eser yazacağını kaydetmiştir (İnbâhü’r-ruvât, III, 305).

Mufaddal, Arap dili ve edebiyatı alanında birçok öğrenci yetiştirmiştir. Kûfeliler arasında başta üvey oğlu Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî olmak üzere Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Kâmil el-Cahderî; Basralılar’dan Ebû Amr eş-Şeybânî ve Ebû Zeyd el-Ensârî sayılabilir. Halef el-Ahmer, Muhammed b. Ömer el-Kasabî ve Ahmed b. Mâlik el-Kuşeyrî de onun talebeleri arasında yer alır.

Kaynaklarda Mufaddal’ın vefat tarihiyle ilgili olarak 164 (781), 168 (784), 170 (786) ve 171 (787) yılları zikredilmiştir. 170’te (786) halife olan Hârûnürreşîd’in hilâfet günlerinde Mufaddal’ın Bağdat’a gelerek onun huzurunda münazaralara katıldığına dair rivayetlere, ayrıca Yahyâ b. Abdullah b. Hasan’ın 176 (792-93) yılındaki isyanından haber vermesine (Taberî, X, 55) dayanılarak onun bu tarihten sonra öldüğü belirtilmiş, hatta müstensihlerin 178’i (794) 168 (784) diye yazmış olabileceği ihtimalinden hareketle vefat tarihinin 178 olduğu ileri sürülmüştür (el-Mufaḍḍaliyyât, neşredenlerin girişi, s. 23-24; Ömer Ferruh, II, 119).

Eserleri. 1. el-Mufaddaliyyât. Kitâbü’l-İḫtiyârât ve Kitâbü’l-Muḫtârât adlarıyla da bilinen eser müellifin, öğrencisi Mehdî-Billâh’ı dil, edebiyat ve kadim Arap şiiri konularında eğitmek amacıyla düzenlediği, Câhiliye devri şairleriyle muhadram şairlerden seçtiği kasideleri ihtiva eden bir antolojidir (el-İḫtiyârât, I. cüz nşr. Heinrich Thorbecke, Leipzig 1885; Dīwān al-Mufaḍḍaliyyāt maʿa şarḥ vāfir li-Abī Muḥammad al-Qāsim b. Muḥammad b. Başşār al-Anbārî, nşr. Charles James Lyall, I-II, Oxford 1918-1921; el-Mufaḍḍaliyyat, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1361).

2. Kitâbü’l-Ems̱âl. Zamanımıza ulaşan en eski emsal kitabı olup 160 Arap atasözünün ortaya çıkış hikâyelerini kapsar. Eser konuyla ilgili daha sonraki çalışmaların temel kaynağını teşkil etmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshası bulunan kitap (Esad Efendi, nr. 3597/1) İstanbul’da basılmış (1300), bu baskı daha sonra Kahire’de tekrarlanmıştır (1327). Eserin ilmî neşrini İhsan Abbas gerçekleştirmiştir (Beyrut 1401/1981; ayrıca bk. R. Sellheim, s. 72-77).

3. Kitâbü’l-Elfâẓ. Az kullanılan kelimelere dair bir sözlük olup Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin adını açıkça anmamakla birlikte Tehẕîbü’l-luġa’sında yararlandığı kaynaklarından olmalıdır (Sezgin, VII, 201).

Mufaddal ed-Dabbî’nin bunlardan başka Kitâbü Meʿâni’ş-şiʿr ve Kitâbü’l-ʿArûż adlı eserlerinin bulunduğu zikredilir (Ömer Ferruh, II, 119-120).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 362-363 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.